2.1.- Atariko txostena

Nafarroako hego-ekialdeko muturrean, Bardearen 400 km2 inguruko lurraldea izaera kontinental nabariko gunea da Ebroren sakonunean. Gure azterketa-eremutik kanpo dagoen "Bardea Tolestua" delakoaz gainera, bi paisaia-unitate handi bereizten dira: Bardea Beltza eta Bardea Zuria (3. eta 4. irudiak). Bardea Beltza, hegoaldean, Ebroren ibarretaraino iristen da, eta 600 metrotik gorako altitudea ere gainditzen duten mesa tabularrek –"plana" izenekoak– osatutako harmailadi topografiko gisa eratuta dago. Buztin eta tuparri apurkorrak Miozenoko kareharrizko mailekin txandakatzen dira, eta kontrastea egiten du haitzebakien bertikaltasunak estratifikazioaren horizontaltasunarekin.

3. irudia: Nafarroako Bardearen mapa

4. irudia; Nafarroako Bardearen diagrama-bloke integratua

[Bertsio elektronikoan ez dago]

Bardea Zuria, bestalde, iparraldean dago, eta higadura-sakonune zabalaren itxura du, sakanek, ebakigune dendritikoek eta oso noizbehinkako uholde-euriez baino betetzen ez diren uhar-ohe idorrek etena. Tenperatura-bitarte handiak, uraren eta haizearen higadurak eta giza jarduerak "badland"-itxurako paisaia soil-soila eratu dute; sakonunearen horizontaltasunean, kalkarenitazko erlaitzez koroatutako hondakinezko erliebeak altxatzen dira han-hemenka. Landare-estaldura pobrea da; garbi asko adierazten du giroaren laztasuna.

Eskualdeko meteorologia-behategiek emandako datuetatik abiatuta, lurraldearen berezitasuna ezaugarritzen duten hainbat ondorio bioklimatiko atera daitezke. Aipatzekoak dira euri-itzalaren garrantzia –urtean 300 mm eta 400 mm bitartean erregistratu ohi da–, aridotasun-indize altua, noizbehinkako uhar-izaerako prezipitazioak, haize lehorgarri iraunkorrak –"ziertzoa"–, intsolazio handia, gaueko erradiazio larria eta urteko eta eguneko tenperatura-bitarte handia. Tenperaturaren urtaroen araberako banaketari dagokionez, oso nabarmena da kontinentalitatea –urteko tenperatura-bitartea 20 ºC ingurukoa da–, Euskal Herriko mendiek eta Pirinioak eragindako pantaila orografikoaren efektua dela eta, itsasoaren eraginetik isolatzen baititu Ebroren ertzeko lur horiek.

Aipatutako ezaugarri mesologikoen arabera, eskualdeko jatorrizko landaredia, gutxi gorabehera, honela osatuko zen: Bardea osoan, abarizti txaparra, gutxi-asko itxia; Bardea Beltzean, klima hezexeagoa baita –urtean 400 mm baino gehiagoko prezipitazioa izango zuen, beharbada–, mesen goialdea karraskalak jantziko zituen; Bardea Zuriko sakonuneak eta sakan-hondoak, asko berotzen direnez eta aridotasuna denbora luzean jasaten dutenez, milazkadiek eta gatz-lautadek estaliko zituzten. Balizko estaldura hori, baina, errotik aldatu dute gizakiaren jarduerek.

Izan ere, formazio klimazikoak, neurri handi batean, erregresio-estadioek ordezkatu dituzte, hau da, txaparralek, belardiek eta lur elkorrek. Lurzoruaren erabileraren bilakabide historikoak erregresio-dinamika horren zergatiak erakusten dizkigu. Lehen-lehenik, Bardeako lurretako abeltzaintza ospetsua: herri "congozanteetako" (ustiatzaileetako) rasa ardien artaldeentzako negu-tokia zen Bardea; gero, udan, Pirinioetako belardietara jotzen zuten artaldeek. Bigarrenik, bidelapurrei babestokia kentzearren antzina egindako baso-soiltzeak. Hirugarrenik, nekazaritza, Bardea Zuriko lur-zati egokienetara eta Bardea Beltzeko ordoki garaietara iritsi zena. Azkenik, Bardea Zuriaren parte handi baten zortasun militarra, egoera guztiz paradogikoa sortzen duena: batetik, lur-eremu handiak kendu dizkie jarduera tradizionalei; bestetik, landarediaren azken aztarnak txikitzen ari da bonbardaketen eremuan.

Bardea Beltzeko mesa garaietan, soroak iristen ez diren tokietan, karraskalen aztarnak bizi dira, eta, batez, ere, aleppo pinuez nahastutako abariztiak. Bardea Zuriko higadura-sakonunea da gizakien eragina nabarmenen jaso duen eremua; han, abariztia, klimax-basoa izango zena, galdu egin zen, eta erromerodiek eta ezkaidiek ordezkatu zuten –muinoetako toki iristezin samarrak kolonizatzen dituzte oraindik ere–, edo soilgune huts bilakatu zen. Alubioi-lurzoru sakonak espartzudiak estaltzen zituen, baina gehienak luberritu egin ziren nekazaritzarako. Gero, asko eta asko bertan behera utzi zituzten, baina aldiro-aldiro abereen bisita zutela eta, espartzudia ez zen berriro osatu; haren ordez, artemisia belarzuri eta salsola landareen komunitate nitrofiloek kolonizatu dituzte. Azkenik, lurzoru gazietan milazkadi iraunkorrak daude.

2.2.- Landa-lanak

2.2.1.- Bardea Beltza

Tutera-Ejea de los Caballeros errepidearen 20. kilometroan, gutxi gorabehera, Aragoi eta Nafarroa erkidegoen arteko muga dago. Puntu horretan, abelbide bat abiatzen da iparralderantz, gero eta zuhaitz gehiago duen paisaia batean barrena, Bardea Zuriaren eta Bardea Beltzaren lurraldeak zedarritzen dituzten harmaila topografikoetarantz. "Nasa Alta" izeneko muinora igoko gara, 550 metro inguruko altitudera, oso toki aproposa baita lurralde osoaren hasierako ikuspegia izateko.

Ohitura den moduan, gauden puntua mapa gidarian kokatzen (3. irudia, 1. puntua) eta erreferentzia-puntu nagusiak aurkitzen emango ditugu lehenengo minutuak: Bardea Zuriko higadura-sakonunea, iparraldean; bi Bardeen arteko elkargunea osatzen duten harmaila tabularrek, mendebaldean; Bardea Beltzaren plana garaiak eta, urrutian, Moncayo mendigunea, hegoaldean; Zaragozako Ejea de los Caballerosen inguruko ibarrak eta lur ureztatuak, ekialdean. Behin hori eginda, tokian bertan egiaztatuko dugu atariko txostenak dioena alderdi geologiko-morfologikoei, biogeografikoei eta giza eraginari dagokienez.

Gauden tokitik, estratifikazioaren egitura tabularra ikus daiteke muinoetako haitzetan, metatze postorogenikoaren erakusgarria. Nabarmena da material bigun eta gogorren arteko txandakatzea, buztin eta tuparri apurkorren eta erlaitz gisa irteten diren kareharrizko mailen artean. Muin horien modelaketa eta gure oinetara dugun Bardea Zuriko ordekarena alderatuta, garbi ikusten da Bardea Beltzean badland paisaia ez dela hain garrantzitsua. Izan ere, Beltzean handiagoa da biostasiarako joera, landare-estaldura babesleak moteldu egiten baitu morfogenesia. Eta hori garbi ikusten da kareharrizko erlaitzen amiltze mugatuan, eroritako blokeen irristatzen laburrean eta tuparri buztintsuen serieen lubakitze txikian.

Hain zeregin morfogenetiko garrantzitsua duen landare-estalduraren ezaugarriak aztertzeko, orain gauden muinoan behera abiatuko gara. Behera egin ahala, nabarmenagoa da lehortasuna –urteko prezipitazioa 400 mm baino gutxiago izango da, ziur asko–, eta gizakiaren eragina ere, handia ez bada ere, nabaria da. Beraz, goialdeko karraskalak tokia uzten dio aleppo pinuez nahastutako abariztiari, eta, bidearen ondoan, erromerodi-ezkaidiari.

Karraskalean, zuhaitz-geruza ia osoa arteari dagokio (Quercus ilex ssp. rotundifolia); behealdeko adarretako hostoak koriazeoak eta arantzadunak dira, abereen erasoetatik babesteko ohiko sistema. Aleppo pinuak (Pinus halepensis) ere ez dira falta; leku batzuetan, gizakiek sustatu dituzte, eta pinudi handitxoak sortu dira. Tarteko geruzetan, arteen beheko adarrek eta abaritzaren sasitzak (Quercus coccifera) sortzen duten landare-ehundura hain da sarria, ezen nekeza baita han barrena ibiltzea.

Karraskalaren andeatzea abaritzari laguntzen dioten espezieetan nabari da: ena arrunta (Rhamnus lycioides), miter feniziarra (Juniperus phoenicea), hego-ipurua (Juniperus oxycedrus) edo txorbeltza (Rhamnus alaternus). Adierazgarria da tarteka legeltxorra (Pistacia lentiscus), leku beroagoak behar baititu, eta gurbitza (Arbutus unedo) agertzea; biak laiotzean moldatzen dira, han handiagoa baita hezetasuna. Belar-geruza albitz-belarrezko soropil eten xerofiloak osatzen du (Brachypodium retusum); lekurik laiotzenetan, berriz, azeri-mahatsak osatzen du soropila (Arctostaphyllos uva-ursi). Espezie hori ekologikoki interesgarria da, lurzorua orbaindu, babestu eta nitrogenatu egiten baitu.

Mendi-mazelan behera joan ahala (3. irudia, 2. puntua), karraskalaren mailaren azpitik, aleppo pinuaz nahasitako abarizti itxiak topatuko ditugu; inguruko landare-ikuspegi osoan nagusi agertzen dira. Uste izatekoa zen moduan, ia ez dago zuhaitz-geruzarik, eta pinu batzuk baino ez dira nabarmentzen txaparralaren gainean. Aleppo pinua karezalea eta berozalea da, eta ondo egokituta dago lurzoru pobreetara eta ur faltara; abaritzari nagusitzen zaio gizakiak modu selektiboan sustatu duen tokietan. Zuhaixka-geruzan, erabatekoa da abariztiaren nagusitasuna. Sastraka urratzaile eta ezin zeharkatuzkoa eratzen du; hala ere, ez dira falta ena arruntak eta miter feniziarrak. Azken espezie hori, gainera, nagusia da haize lehorgarriak etengabe astintzen dituen mendi-mazela piko lurzoru ahulekoetan. Hego-ipuruek, txorbeltzek eta gartxu hostoestuek ere osatzen dute tokiko flora, bakanagoak badira ere. Erromeroak, elorri-triskak eta osirisak ere badira, hurrengo ordezte-estadioa gertu dagoen seinale.

Belar-geruza ugaria da espezietan. Albitz-belarrezko soropila etenagoa da; tokia uzten die usain gozoko ezkai-muluei (Thymus vulgaris) eta urteroko landare askori. Estrepa zuriak (Cistus albidus) eta efedraren batek edo bestek (Ephedra nebrodensis) harritzak eta kareharrizko haitzebakien ertzak kolonizatzen dituzte. Bardea Beltzeko basoaurreko formaziorik adierazgarriena eta nonahikoa denez, abarizti-eremu horren inbentarioa egingo dugu: zer espezie dauden idatziko dugu, eta espezie horiek geruzaka duten ugaritasun-mailari buruzko oharrak ere hartuko ditugu ohiko 1 eta 3 puntu arteko eskalaren bidez.

ALEPPO PINUEZ NAHASITAKO ABARIZTIAREN INBENTARIOA

NASA ALTA (500 m)

ZUHAITZAK

Pinus halepensis 3; arbustivo 2

ZUHAIXKAK

Quercus coccifera 3; herbáceo 1

Rhamnus Iycioides 2; herbáceo 1

Juniperus phoenicea 2, herbáceo 1

Phillyrea angustifolia 1, herbáceo 1

Quercus ilex rotund. 1

Rhamnus alaternus 1

Juniperusoxycedrus 1

Pistacia lentiscus 1

Buxus sempervirens 1

Ephedra nebrodensis 1

BELARRAK

Tapiz muscinal 3

Brachypodium retusum 3

Rosmarinus officinalis 2

Genista scorpius 2

Globularia alypum 1

Cistus albidus 1

Teucrium chamaedrys 1

Ruta angustifolia 1

Osyris alba 1

Thymus vulgaris 1

IGOKARIAK

Rubia peregrina 1

Asparagus acutifolius 1

Lonicera implexa 1 ,

Muinoaren oinarrira iritsita (3. irudia, 3. puntua), bidearen eta soroen ondoan, erromero- eta ezkai-komunitateak ikus ditzakegu nonahi. Landare horiek inguruneko ezaugarrietara moldatzeko mekanismoak dituzte: urtaro-efimerotasuna; eite aerodinamikoa, haizearen indar eta eragin lehorgarritik babesteko; zukutsu izatea; erraz ixten diren estomak, kutikula lodi batean sakon hondoratuak; ezkatak edo bilo argiak, eguzki-argia islatzeko; haizearen bidezko eta intsektuen bidezko polinizazioa, intsektuak erakartzeko usain gozoa erabilita; haziak haizearen bidez barreiatzea.

Erromeroa urte osoan zehar loratzen da, baina optimo fenologikoa udaberriaren amaieran du, komunitateko gainerako osagaiek duten garai berean. Flora-zerrenda amaigabea da; dena den, ugaritasunari eta esanahi biogeografikoari erreparatuta, beste espezie askoren artean, hauek dira nabarmentzekoak: ezkaia, albitz-belar xerofiloa, estrepa zuriak (Cistus albidus) eta heliantemoak (Helianthemum sp.), miter feniziarrak, abaritz-muluak, ena arrunta, elorri-triska, "mijeidiega" delakoa (Dorycnium pentaphyllum) eta "asnallo" landare igeltsuzalea (Ononis tridentata).

Basoko komunitateekin baino ez dugu egin ohi, baina Bardealdeko paisaian erromerodi-ezkaidiak duen garrantzia dela eta, komeni da inbentario bat egitea, espezie ugarienak eta adierazgarrienak zein diren jasotzeko.

ERROMERODI-EZKAIDIAREN INBENTARIOA

NASA ALTA (450 m)

ZUHAIXKAK

Quercus coccifera 1, herbáceo 1

Juniperus phoenicea 1

Rhamnus Iycioides 1

BELARRAK

Rosmarinus officinalis 3

Thymus vulgaris 3

Brachypodium retusum 3

Cistus albidus 2

Helianthemum sp. 2

Genista scorpius 2

Dorycnium pentaphyllum 1

Ononis tridentata 1

Linum suffruticosum 1

Lygeumspartum 1

Astragalus monspessulanus 1

Lavandula latifolia 1

Centaurea linifolia 1

2.2.2.- Bardea Zuria

Arguedas herriaren ondotik abiatzen den asfaltozko bidea hartuta, aire-armadaren instalazioetaraino joango gara. Puntu horretatik aurrera, Bardea Zuriaren sakonunean bete-betean sarturik, tiro-eremua inguratzen duen bidean ibiliko gara. Tiro-eremua ezkerraldean izango dugu beti. Paisaia ikusgarria da benetan, batez ere Pisquerra-Rallón gunearen aurrean. Hantxe egingo dugu atsedenaldi bat. Koka dezagun mapa gidarian (3. irudia, 4. puntua).

Tiro-eremuaren ingurabidea utzita, oinez abiatuko gara Errege Abelbidearen alboko harkaitzen oinarrira. Bardearen eta Nafarroako Pirinioaren arteko transhumantzia-abeltzaintzaren lotunea da Errege Abelbidea. Leku horretan, batez ere, haitzebakietako hormak zulatzen dituzten barrunbeen sorrera eta modelatzea aztertu nahi dugu. Azalaren azpiko tuberizazio-fenomenoak abiarazten laguntzen duten faktoreen bat-egitean bilatu behar da hain fenomeno nabarmenaren azalpena: noizean behingo euri-erauntsiak; erlaitzetako hareharrizko litofaziesen iragazkortasuna eta sendotasuna, batetik, eta buztinezko eta azpiko igeltsuenena, bestetik, desberdinak izatea; haitzebakien garapen bertikala. Kalkarenitazko erlaitzetan barrena iragazten den urak (erlaitz horiek, batzuetan, glazis eta terrazetako materialak izaten dituzte gainaldean) presioz zulatzen ditu buztinezko eta igeltsuzko tarteak, eta "piping" erako sare bat sortzen du; sare horretako barrunbeak eta galeriak, denborarekin, erori eta itxi egiten dira. Batzuek oso tamaina handia dute, kanporantz irekitzen dira eta haitzartean esekitako kobazulo gisa agertzen dira.

Tiro-eremuaren ingurabidera itzulita, mendebalderantz begiratuz gero, tiro-eremuaren barnealderantz alegia, beste ikuspegi geomorfologiko ikusgarri bat aurkituko dugu: badland modelaketaren adibide ezin hobe bat. Euri-erauntsiek askotariko gaitasun litologikoa –tuparriak, buztinak, igeltsuak, kalkarenitak– duen ingurune batean egindako lan morfogenetikoak ohe dendritikoz osatutako labirinto bat zizelkatu du. Ohe dendritiko horiek ia landare-estaldurarik gabeko ibaiarteak marrazten dituzte, metro inguruko tamainakoak eta zainez koloreztatuak.

Aurrera egingo dugu ingurabidean barrena, Las Cortinas aldera iritsi arte. Ohi bezala, kokatu egingo dugu gure posizioa mapa gidarian (3. irudia, 5. puntua): Bardea Zuriaren iparraldeko ertzetik hurbil gaude, eta, gutxi gorabehera, 300 metroko altitudean. Paisaia-unitatea aztertzeari ekingo diogu orain, eta, horretarako, atariko txostena erabiliko dugu.

Inguruko topografiak, batez ere "Castil de Tierra" edo "Peñón de las Cortinas" izeneko tontorrarenak eta hura inguratzen duen amildegiarenak, erraztu egiten du egitura-tipologia eta tipologia litologikoa zehaztea. Nabaria da materialen ezarrera tabularra, eta horrek argitzen digu metatze postorogenikoa dela, Ebroren antzinako aintzira-kubetaren testuinguruan kokatua. Begi-bistakoa da estratu gogorrak –kalkarenitikoak, buztinak eta tuparriak– txandaka ezarrita daudela, tartean igeltsuzko orriak dituztela. Bestalde, modelatze-lana eraginkorra izan da. Hori argi ikusten da tontorraren lubakitzean eta amildegiaren ebaki handian, non beste higadura-maila bat hasi baita eratzen. Ikus dezagun orain nola moteldu den higadura kalkarenitazko erlaitzez babestuta dauden muinetan; muinoaurreak koroatzen dituzten material apurkorrak, ordea, azkar desegiten ditu higadurak.

Arretatsuago begiratuz gero, euri-erauntsiaren lanaz gainera, beste agente morfogenetiko batzuen lana ere aurkituko dugu. Muinoetako mazelak janzten dituzten hareharrizko bloke ugarietako batera hurbilduta, efektu termikoak eragindako disgregazio mekanikoa eta haizearen korrosioaren eraginkortasuna ikusi ahal izango ditugu. Azkenik, konturatuko gara zer babesle garrantzitsua den landare-estaldura. Izan ere, orain gauden tokian landare-estaldura oso urria denez, erraztu egiten da klima-agenteen higatzeko ahalmena. Ekin diezaiogun, beraz, landare-estalduraren ezaugarri nagusiak aztertzeari.

Lehenago aipatu dugun moduan, suaren, abeltzaintzaren, nekazaritzarako luberritzearen eta zuzeneko nahiz zeharkako beste inpaktu batzuen bidezko erasoen historia luzeak Bardea Zuriko jatorrizko landarediaren atzerakada eragin zuen. Antzinako abariztiak –eskualdeak izan zezakeen landaredia–, urteko prezipitazioa 300 mm ingurukoa izanik, erabat desagertu dira. Haien ordezko erromerodiek eta ezkaidiek mendi-mazela iristezin samarrak estaltzen dituzte oraindik ere. Baina maila topografiko orokorrak soilgune-itxura du, belar-estaldura mehe bat besterik ez duela: espartzudiak (Lygeum spartum) eta artemisia belarzuri eta salsola landareen guneak dira.

Espartzudiak baldintza onetan aurrera egiten duen tokietan, estaldura-maila garrantzitsua izan daiteke. Beste gramineo batzuk ere sarriak dira, baina barreiatuak daude. Haiekin guztiekin eta inguruko biotopo nitrofilo eta halofiloetatik iritsitako espezieekin osatzen da flora-zerrenda: Atriplex halimus, Elymus pungens, Brachypodium retusum, Dactylis hispanica, Salsola vermiculata, Artemisia herba-alba, Koeleria vallesiana, Stipa sp., Suaeda braun-blanqueti, Limonium ruizii, Dorycnium pentaphyllum.

Lehorteek eta gazitzeek lurra elkortu zutela-eta laboreak egiteari utzi egin behar izan ziotenean, bertan behera utzitako lur-zatietara maiz jotzen zuten artaldeek. Garai batean, 200.000 buru baino gehiago –gaur egun, herenak baino gutxiago dira– bazkatzen ziren lur elkor horietan. Udazkena joan eta udazkena etorri, rasa ardien artaldeak Pirinioko ibarretatik Bardearaino jaisten ziren Nafarroa iparraldetik hegoaldera zeharkatzen zuen transhumantzian, Errege Abelbidean zehar gehienbat. Ardien zanpatzeak, lurzoruan gorozkiak metatzeak eta larratze selektiboak komunitate nitrofilo bilakarazi zituzten antzinako espartzudiak; ardiak biziki estimatzen duen usain gozoko artemisia belarzuriak (Artemisia herba-alba) eta salsolak (Salsola vermiculata) osatzen dituzte, nagusiki, komunitate horiek. Urte aproposetan, euriteen ondoren, urteroko landare asko hazten dira han-hemenka belardian, zopizar-landare gramineo batzuek lagunduta: Atriplex halimus, Camphorosma monspeliaca, Teucrium capitatum, Poa bulbosa, Bromus rubens, Filago pyramidata, Carthamus lanatus, Suaeda braun-blanqueti, Lygeum spartum, Desmazeria rigida, Cynanchum acutum.

Joan gaitezen orain Las Cortinasko uhar-zuloaren hondoraino (3. irudia, 6. puntua), Bardea Zuriko landare-estaldura aztertzen jarraitzeko. Berehala ohartuko gara oso berezia dela. Ura dago, eta urak zopatu egiten ditu lurzoruak denbora gutxi-asko luzean; gatza ere badago, eta pikor eta zarakar gisa azaleratzen da urtaro lehorrean. Urak eta gatzak moldaera-mekanismo txit interesgarriak eragin dituzte.

Hustubidearen alde banatan, milazka-komunitate iraunkorrak garatu dira gatz-lurretan; han, milazka (Tamarix canariensis) da zuhaixka-geruzako nagusi bakarra, eta, batzuetan, estaldura-maila polita du. Adierazle halofiloa da, eta "stress" hidriko handia jasateko gai da; babes-eginkizun garrantzitsua betetzen du, uholdearen eragozgarria baita eta lurzoruari tinko eusten baitio. Atriplex halimus eta txabona (Suaeda Braun-Blanquetl) batzuek eta, proportzio txikiagoan, beste halofilo batzuek, hala nola Inula crithmoides landareak eta Limonium generokoek osatzen dute gune berezi horietako flora interesgarria. Eskuarki basoko komunitateekin bakarrik egiten badugu ere, komunitate iraunkor horiek duten interesa dela eta, komeni da inbentarioa egitea.

GATZ LURRETAKO MILAZKADIAREN INBENTARIOA

LAS CORTINAS UHAR ZULOA (290 m)