Gares
(Puentelareina)LEGEAK ETA ERROMESALDIA
EUSKAL HERRIAN
BARRENA
SARRERA. HISTORIOGRAFIA
Bi garrantzizko obra seinala ditzakegu espainiar historiografiaren barruan Santiago Bideko erromesaren eta erromesaldiaren legea ikertzeko. Lehenbizi José María Lacarrak egindako ikerketa: «Protección juridica del peregrino», eta «Las Peregrinaciones a Santiago de Compostela» kolekzio obran sartu zuena, 1949an Consejo Superior de Investigaciones Científicas-en ardurapean argiratua eta orain 1993an Nafarroako gobernuak berriz argitaratu duena. Bigarren monografia E. Valiña Sanpedrok argiratu zuena da: «El camino de Santiago. Estudio histórico-juridico». Madrid, 1971.
Europako historiografia barruan honako hauek seinalatu beharko ditugu: Etienne van CAUWERBERGH: «Les pelerinages expiatoires et judiciaires dans le droit communal de la Belgique au Moyen-Age». Louvain, 1922. E GARRlSSON: «A propos des pelerins et leur condition juridique» .Etudes d'Histoire du Droit Canonique, vol. II, París, 1965, pags. 1164-1189, eta azkenik Cirylle VOGEL: «Le pelerinage pénitentiel». Revue des Sciences Religieuses 38(1964)113-153.
Eta, aitzitik, eusko-nafar barrutian erromesaren legera alderatu nahi badugu, Arturo Campionen ikerketara jo beharko genuke: «El camino navarro de Santiago y la seguridad de los viandantes». Euskariana, 5. saila, lruñea, 1915.
ERROMESAREN NAZIO ARTEKO LEGEA
Erromako Inperio barruan dagoeneko gizarte maila ezberdinak aurkitzen ditugu Erromako hiritarren, Lacioko hiritarren eta erromesen artean. Norbere lege sistema honen arabera talde bakoitzak bere legea zuen, eta nora joaten zen hara zihoan legea ere berarekin.
Baina legea lurraldearekin lotzen denetik erromes hitzaren esanahia ere aldatu egiten da.
Erromesak bere jaioterria uzten duenetik atzerriko egiten da eta lurralde asko igaro behar ditu, legedi ezberdineko lurraldeak. Eta -horrela bi Erromes esanahi bereizi ahal izango ditugu. Erromesa orohar atzerrian aurkitzen den dena bada ere, guk erromes hitza zentzu honetan ulertzen dugu: bere herritik toki sakratura doana.
Legeak kasu biak hartzen ditu kontuan: atzerrian aurkitzen dena eta atzerrian leku sakraturako bidean aurkitzen dena. Lehenengo esanahian erromesa (bidaria) eta merkataria berdin dira eta kanpotar edo atzerritar deitzen zaio. Bigarren esanahian «Romipetans» edo «erromesa» deitzen zaio.
Erromesak irten baino lehen txartelak edo izen paperak hartzen zituzten euren parrokuengandik. Konpostelara iristean, «Konpostela» zeritzan edo Apostoluaren hilobira heldu zela aitortzen zuen dokumentuagatik alda zezakeen. Erromesak oihallatza janzten zuen, artilezko bizkarrekoa edo larruzko kapa, hego zabaleko sonbrerua euripean ez bustitzeko, makila, zorro edo zakuto bat arropa edo janari p~ka bat eramateko, kuina ura eramateko eta beira edo txirla iturrietatik edan ahal izateko.
Erromesak gurutzatuak bezala irten baino lehen onespen berezia hartzen zuen elizagandik.
1. Erromesa edo atzerrikoa eta haren eskubidea
Erromako «ius gentium»aren, gero erdiaroko legedi guztiek onartuko duten legearen, arabera erromesak bi eskubide berezi ditu:
1) Gaua pasatzeko eskubidea, «ubi voluerint hospitari libere»60. «Omnes peregrini et advenae libere hospicentur ubi voluerint hospitari»61;
2) Azkenahia egiteko eskubidea: «de rebus suis testari»62. Eta horrela, testamentua egin gabe hiltzen bada norbait, ez da erromesaren ondasunik batere ostalariarentzat izango "non obstante contraria consuetudine, privilegio vel statuto"63.
Erdiaroko erromesari buruzko legedia, Erromako Legearen gai honen beraren gaineko printzipioak hartzen eta egokitzen joan dela irargitzeko, testu asko eta asko dago.
Erromako legeari kanone legea, erromesaren legeko arau batzuk hartzen dituena, erantsi behar zaio.
1113ko Konpostelako Eliza-Batzarra: «Mercatores et romarii et peregrini non pignorentur»64.
Diego Gelmirezek 1113an dekretu batzuk ematen ditu: «Decreta ad protegendos pauperes»65. Dekretu horietan merkatariak, erromesak eta bidaiariak bahitzea debekatzen du, betetzen ez duenari hartutako bikoitza kenduko zaio, exkomunio eta guzti eta gainera 60 sueldoko isuna ezarriko zaio.
1114.go Leongo Eliza Batzarra, IV kanonea: « Merkatari, erromes eta langileak bakean bitez eta seguru joan bideetan, ez ditzala inork bere eskuak haien buni ez haien gauza gainean jarri».
1114.go Konpostelako Eliza Batzarra: «Ez ditzala inork erromesak eta merkatariak atzitu ez bahitu, haien erruz izan ezik».
1123.go Letrango Eliza Batzarra, 4. kanonea: «quis peregrinos et mercatores molestare presumpserit, donec satisfecerit, communuione careat christiana»66.
Konpostelako Historia: «Erromes eta merkatariak ez bitza inork atzitu ez bahitu, haien erruz izan ezik».
Orreagako monastegian 1132tik Zaldun Komendadore, klaustro monako edo Milite Monako, lekaide, laiko edo serora batzuek armaz zaintzen zituzten erromesak.
1161.goa da Leongo hamabi zaldunen anaiadia, Caceresko Zaldunen Batzarra arabeen aurka erromesak eta muga zaintzeko eratzen duena. Anaiadi honi geroago Santiagoren Milite Ordena deituko diote.
Iruñako erregeek erromes eta bidariei «bide bakea» eskaintzen zien seguru joateko. Horrela, 1164.go Lizarrako foru luzearen erredakzioan kontuan hartzen da bidaiariei, nahiz merkatari nahiz erromesei, romipeta deitzen zaienei, mahaijabeak egin dezaiekeen lapurreta eta zaldi erosketa. Erromes seinale bezala zesto txikia (spera) eta makila (baculus) aitatzen dira.
1173.go Leridako Eliza Batzarra: erromesak seguru ibil bitez beti, eta, hala, arau hau betetzen ez duena anatema bedi.
XIII. gizaldi erdialdeko Nafarroako Jeneral Foruak bidearen gainean burutik burura Erregearen jurisdikzioa adierazten du.
Bai Lizarrako Foruak bai Nafarroako Jeneral Foruak, Erromara edo Jerusalenera edo Galiziako Santiagora, zorren eta bahituren ordaina eskatzen diotelako, ordain denbora atzeratzeko, erromes joan nahi duen burgo gizon edo aiton semearen kasua kontuan hartzen dute.
Alfontso X.a Jakintsuaren Partidak X1II. gizaldi azkenean erromesen eskubide batzuk seinalatzen ditu: «...hontan dabiltzan bitartean bai beraiek bai beren gauzak zaituak daitezela, eta arrotzetxera ahal duten bezain garaiz heldu behar dute, inork kalterik egin ez diezaien eta berak erromeria hobeto egin».
«Bertakoek, haien tokietan barrena erromesak igarotzen direnean, aintzat hartu eta babestu egin behar dituzte. Baitere zera agintzen dugu, bai landaetxe barruan bai handik at, behar dituzten gauzak eros ahal ditzatela, eta ez dadila inor legezko neurriak eta pisuak aldatzen ausartu» (I Partida, XXIV Tit., II Legea).
«Erromesen ondasun eta gauzak ez dituela inork ere behartu, ez sartu ez atera ez ere kendu behar».
«Erromesek beste gauza hobea dute euren alde, bide egiteko berekin ekartzen dituzten abere eta gauzengatik ez dezatela atesaririk ez errentarik ez bidesaririk ez beste legezorrik ordaindu Erresumatik ateratzen dituztelako» (I Partida, XXIV Tit. III Legea)
Nafarroako erregeak 1336an Lizarran Tarazonako Migel urkarazi zuen Errege bidean gizon bat erahil zuelako.
GaztelakoJuan II.ak 1434.go ekainaren 7an Segovian ediktu baten bidez zera agintzen du, ez ditzala inork erromesak preso
hartu, bestela erregearen ederra galduko, ondasunak bahituko eta ofizioak kenduko zaizkiola.
Amaitzeko ondorioak: erromes eta merkatariak dauden lurraldeko lege eta ohiturak betetzera behartuak daude. Poliki-poliki betebehar horiek arindu egiten zaizkie, eta gero herri ordena aseguratzeko arauak edo kontratuek bezalako legezko aktuek eskatzen dituzten apainak betetzera bakarrik behartuak gelditzen dira.
Erromesak, erromesaldiak dirauen bitartean, ez daude euren aberriko legeak betetzera behartuak.
2.Erromesa
2.1.NOR DEN
Alfontso X.aren Partidas'ek honela mugatzen du: «Jainkoa serbitzeko eta santuak ohoretzeko beren herri eta emakume, etxe eta duten guziagandik alde egiten dute eta atzerrian barna doaz beren gorputzak zauritzen eta bere ondasunak gastatzen, santuen atzetik».
-Berebat, erromesekin aritzeko modua merkatariekin ez bezelakoa izan behar du. Honela diote Partidek 1,8, 27: «Jainkoa serbitzeko eta bere pekatuen barkamena eta paradisua iristeko asmoarekin» doazen erromesak beti "zerbait irabazteko asmoarekin" doazen merkatariak baino hobe hartu behar dira».
2.2.OROHARREKO EZAUBIDEAK
Lehenbizi zera seinalatu behar dugu, gai honetan lege zibila eta kanone legea osoro bat datozela.
Legeak helburu hau lortu nahi du, erromesa bera zaindu eta haren harreman denak legetu. Hau erromesaren lege bezala ezagutzen da.
Hirugarren oharra hau da, erromes doanaren ondasunak ez ditzakeela inork ere ukitu, eta, horrela, etxetik at erromes dabilen bitartean, inork ez ditzake haren ondasunak bahitu.
Erromesa bere nazioko legetik askatua dago. Tokiko lege edo araurik ez dauka bete beharrik, herri ordenekoak izan ezik.
2.3.ERROMESAREN ESKUBIDEAK BABESTEKO LEGEAK
2.3.1.Kristau erresumen barna aske ibiltzeko eskubidea
Errege Foruak erreinu osoan barna erromesaren aske ibiltzeko eskubidea agintzen zuen. «Bai haiei bai haiekin zihoazenei, bere gauzekin... eta hala eragozpenik batere gabe etor daitezela eta bete dezatela euren erromeria». «Horregatik zera agintzen dugu, ez dezaietela inork bortxakeriarik ez irainik ez kalterik batere egin» .
Alfontso X.ak 1254.eko azaroaren 6an emandako dekretuan erromesei bide egiteko eskubidea zaintzen die67: «Omnibus peregrinis eta maxime ad limina sancti Jakobi undecumque venientibus... secure veniant, redeant eta morentur... et sine coactione alicuius vel violentia hospitentur» 68.
2.3.2.Erromesarí ez dakíoke ostu ez zígorrík eman
Erromesari erraz ostu zekiokeen eta gainera lapurrak zeredozer eskuratzen zuen beti. Denek euren burua mantentzeko eta Konpostelan eskaintza egiteko dirua eramaten baitzuten. Lapurrak ondo zekizkien bazterrak eta gorabeherak, baina erromesak ez. Erromesei ez ostutzeko erromesak babesteko agintzen zuen zibil eta kanone legislazioa oso ugaria da. Eta horretan Eliza Batzarrek, Erromako Gotzainek, errege eta udalek batera egiten dute lan.
1123.go Letrango Eliza Batzarrak: Exkomunitu egiten du apostolu tokietara bai otoitz-leku santuak bisitatzera doazen erromesak atzitzen dituena, baita merkatariei lapurreta egiten eta zerga edo bidesari berriekin nekarazten diena ere.
XII. gizaldiko Kalixtinus Kodikeak honela dio: «Erromesak, nahiz behartsu nahiz aberats izan, maitekiro hartu eta agurtu behar ditu jendeak, Santiagora joan eta etortzen direneall».
Alfontso IX.ak 1229an: «Jainkoaren eta Santiagoren erromesak gure erresuma osoan barna nekerik batere gabe ibil daitezela, ez dadila inor haiei indarkeria egiten ausartu, eta egiten dienak 10 marabedi ordain ditzala, etxetik bota eta herri aurrean zigortu dezatela. «Peregrini Dei et beatiJacobi per universum regnum nostrum ab omnibus molestiis sint immunes»69.
Gaztelako Foru Liburuak erromesen ebasleei ze zigor ematen zizkieten kontatzen du. Horrela, horietako bat urkatu egin zuten, bestea, ogibidea eta irabazia kendu eta, Erromara bi bider erromes joatera behartu zuten.
Nabariaraz dezagun Nafarroako Jeneral Forua: frantses bidean bai merkatariari bai erromesari lapurtzea debekatu egiten du eta kasua Erregearen eskuan gelditzen da. Ostutzen zuena urkatu egiten ztlten. Berebat arrotz-etxean edo ospitaletan lapurtzea debekatua zegoen. Lehen tokian 1164.go Lizarrako forua jar liteke, han merkatari edo erromesari zeredozer lapurtzen ziotenean zer egin behar zen adierazten da. Antzeko arauak aurkitzen ditugu Nafarroako Jeneral Foruan V, 7,4.
Nafarroako Komtu liburuetan ez da lapurrik atzerrikoen artean baizik agertzen. XIV; gizaldian ingelesak dira, Guyenatik etorritakoak; ostatuetan erromesei lo-belarrekin lo eragiten zieten.
Alfontso X.ak, Partidetan, igarotzen diren erromesak aintzat hartzeko eta babesteko agintzen du: «Bertakoek erromesak igarotzen direnean aintzat hartu eta babestu egin behar dituzte. Bidezko gauza baitaJainkoa zerbitzeko gogo onez bere lurraldetik irten diren gizonak besteek euren lurraldean hartzea eta gaitzik, indarkeriarik, kalterik eta lotsagabekeriarik ez egitea».
Errege Katolikoek, jubileo urtea zela-ta, 1479.go urtarrilaren 16an, Santiagora, haren itzal eta babespean jartzeko, erromerian etortzeko asmoa zuten nazio orotako kristau guztiei seguro karta bat idazten diete. Kristau guztiak hartzen ditu, ez Espainakoak bakarrik, baita Italia, Frantzia, England, Alemania, Hungria, Danubioko Estadu, Suezia, Noruega eta beste edozein herritakoak ere.
1567.go Espainiako Legeen Bilduma Berriak zera dio: «Gure Erresuman erromerian doazen Erromes eta bidaiariak, batez ere Santiagora erromerian doazen eta datozenak, seguru daitezela eta gure seguruko lege berezia eskaintzen eta ematen diegu... erromeri horietako joan-etorrian Ostatu, Arrotz-Etxe eta Ospitalean seguru sartu eta egon daitezen eta beharrezko gauzak eros ahal ditzaten».
Espainiako Legeen Azken Bildumak Bildum Berriaren testu osoa jasotzen du.
2.3.3.Erramesa iruzurretik zaindua daga
Erramesari iruzur egitea debekatua daga, hanek ez baitzituen hizkera, legeak, ahiturak ezagutzen, ez baitzekien gauzek, janariek, ostatuek zer balio eta prezio zuten, zaldiak akuran hartzeagatik, portusari eta bidesariagatik zenbat ordaindu behar zuen. Sancti Jakobi liburuak abuso horiek deskribatzen ditu. Errege Foruak zigortu egiten ditu, baita Partidak ere VI, 1,32.
Erromesak behar dituen gauzak bertakoei saltzen zaizkien prezio, pisu eta nerrian ere beraiei saltzeko eskubidea dute nahiz arrotz-etxeetan nahiz handik at.
Alfontso IX.ak, bere erromesen aldeko 1226.go dekretu hartan, erromesari iruzur egiten dion mandozainari bere mandoa kentzen dio neke bezala eta bost marabediko multa jartzen edo herri aurrean zigorra ematen.
2.3.4.Erromesa bahiketa eta bermetik zaindua dago
Bahiketa eta bermeari begira, kanone eta zibil arauek debekatu egiten dute erromesak bahitzea edo bermatzea. Horrela agintzen du Errege Foruak IV;24,2, 1164.go Lizarrako Foruak 22. art., Nafarroako Jeneral Foruak 111,15,27 eta beste Darocako, Alba de Tormesko bezalako udal foruek ere, eta 1569.go Santiagoko Ordenantzek.
1164.go Lizarrako Foruak zera agintzen du, erromes edo merkatari bati aberea erosten badio eta autorerik aurkez ezin bazuen, nahikoa zuen zesto txikia eta bordoia zeraman erromesari erosi ziola sinesten zuten lekukoak aurkeztea.
1113. urteko Gelmirezen dekretuak merkatariak, erromesak eta bidaiariak bahitzea osoro debekatzen du, eta lege hori hausten duenak, bahitutako gauzen bikoitza ordaindu beharko du.
Nafarroako Jeneral Foruak zera xedatzen du, erromerian doan aitonsemea ez duela inork bahitu behar itzuli arte. Santiagora baldin badihoa hilabetean egon behar du seguru, Rocamadorera badoa hamabost egun, Erromara badoa hiru hilabete, eta Jerusalenera badoa urtebete eta egun bat.
2.4.ERROMESALDIARI ERAGlTEKO LEGEAK
2.4.1. Lege berezi eta exentzioak
Kanone legearen arabera erromesa ez dago dabilen tokiko legeak betetzera behartua.
1076 eta 1094 tarteanJaka eta lruñea hiriei Santxo Ramirezek emandako zerga-arauak zergak ordaindu beharra kendu egiten die erromesei: «de romero non prendant ullam causam» 70,
Alfontso Vl.ak azaroaren 17an Auctaresko Santa Mariako atesaria, Valcarce portuko, Galiziako sarrerako, Burbia eta Valbona ibaien arteko saria ordaindu beharra kendu egiten die.
Kalixtinus Kodikearen arabera Donibane Garaziko zergariek ez zuten bidesaririk ez atesaririk kobratzen,
Alfontso X.ak 1254,go azaroaren 6an konstituzio bat zabaltzen du eta gero Partidetan 1,24,3 lege berezi batzuk emateh dizkie, Batez ere euren gorputz eta gauzak seguru eraman eta ekartzeko lege berezia. Arau hauek Espainiako Legeen Bilduma Berriak jasotzen ditu.
Juan I,ak 1390,go Guadalajarako Gorteetan, morroizaldi, zamari eta behor gazteak ateratzen eta sartzen uzten die atzerriko erromes direnei.
2.4.2.Igarotxartel, gomendio karta eta erromes ziurtagiriak
Errege batek beste jaun edo erregeak ematen dien lege dokumentuei ematen dien balioa izango zen nazioarteko legeak onartzeko oinarria.
Igarotxartelak erregeek eta nazioarteko feriak organizatzen zituzten jaunek ematen zizkieten feria hartara etortzen zirenei. Igarotxartel honen funtzioa pertsona batek (alboko bidelagunak) bete zezakeen, edo dokumentu idatzia izan zitekeen (babesa agintzen zion pergamo-orria eta egiten zioten lapurretaren ordaina eta nazio bereko kideek egindako lapurretagatik justizia agintzen ziena). 1383an Englandeko Rikardo lI.ak Galfrido de Poulglon zaldunari eta Brocherioul maisuari bidetxartela ematen die. Namurko epaileek epai bat betetzeko Konpostelara zihoazen hiru erromesei bidetxartela ematen diete.
Gaztelako Juan lI.ak l4 34 .go urtarrilaren lean Italia, Frantzia, Hungria, Dazia, Suezia, Noruega edo beste edozein erreinuri oso bidetxartel zabala eman zion urtebete guztirako, Santiagoko eliza bisitatzera lehorrez edo itsasoz seguru etorri, egon eta itzultzeko.
Juan II.ak 1434.go urtarrilaren lean Medina del Campon, Konpostelako Apostoluaren hilobia bisitatu nahi duten atzerriko erromesei bidetxartelak ematen dizkie: «inclusive dicto anno jubileo durante ...sub nostro securo eta salvo conductu guardia et protectione... recipimus»71. Eta ekainaren 7an beste dokumentu batean zera esaten du: « Urte hau Santiago Apostoluaren grazi-urtea delako, grazi-urte horretara etorri nahi duten guztiei utzi eta laga diezaiezula aske eta ezer kobratu gabe igarotzen »72.
Gomendio-kartak adibidez: 1121an Letrandik Kalixto II.ak Diego Gelmirezi Santiagora erromes joateko zinitza egin zuen Erromako zaldun bat gomendatzen dio.
Erromes ziurtagiria erromesaldia hasten zutenean ematen zitzaien eta muga, bidesari toki, santutegi eta ospitaletan seilatu behar ziren. Ziurtagiri hauek erromesaren parrokiko parrokuek edo gotzainek, alkateek etab. idatz zitzaketen. Batzutan bakoitzaren hizkeran idatziak daude, bestetan latinez, ez oso antzina gainera, 1726.go abuztuaren 22an Karleponteko parrokoak idazten duena izan daitekeen bezala. Konpostelan berebat jaunartua eta erromesaldia ziurtatzeko agiriak ematen ziren.
2.4.3.Erromesak gelditzen diren ospitale eta santutegietan erromesaren babesa
Pio II.ak Mantuatik 1459.go ekainaren 16an 7 urteko indulgentzia ematen die suak erretako Zebreroko eliza bisitatzen eta hura berriz erakitzen laguntzen duten penitente guztiei. «Cum itaque hospitale pauperum beate Marie de Zebrero, lucense diocesis, in via quae dicitur francorum et per quam ad SartctumJacobum in Compostella iter ac montibus et transitu portus consistens causantibus sinistri eventibus a modico tempore citra combustum fuerit» 73.
Julio lI.ak 1506an bulda bat zabaltzen du Bermeoko 1504an erretako eliza eta ospitalearen alde: «Bermeoko eliza eta ospitalea eraikitzeko, berritzeko eta apaintzeko eta beste beharrezko gauzak egiteko, suak erre eta kiskaldu baitzituen, eta horregatik erromes behartsuek han ospedatu eta atseden hartzen zutela, orain non atseden hartu gabe gelditu dira eta herrikoentzat gauza hori berriz eraikitzea oso neketsua izango delako».
3.Erromeria kanone eta zibil zigor bezala
Erromesaldia kanone-zibil zigor bezala delitu batzuk zuritzeko. Beharturiko erromesaldia edo penitentzi eginaz zuritzeko erromesaldia.
Erromesaldi hau kanone-penitentzi bezala edo zibil-epai bezala egitera behartzen zuten, norbait hil, ezkontza nahastu edo sakrilegio bat egin zuenari. Batzutan erromesaldia soldata bategatik egiten zen beste norbaiten ordez edo testamentu manuren bat betetzeko egiten zenean. Partidek hiru erromesaldi mota hauek aitatzen ditu (Partidas 1,33,1).
3.1.PENITENTZI ERROMESALDIA.
3.1.1.Zer den eta motak
Irlandako eta Englandeko izarotako kristau bazkunetan agertzen da eta kontinentera VI. eta VIl. gizaldietan igarotzen. Penitentzi liburuetan azaltzen da eta laster herri aurrean egindako penitentzia bezala hartzen da. Horrela hiru penitentzi mota bereizten dira:
a. penitentia solemnis: "quae fit in capite ieiunii, quando cum solemnitate in cinere et cilicio inchoatur".74 Antzinako kanone penitentzia da. Gotzainak jartzen du herri aurreko bekatuengatik. Behin bakarrik egitekoa da.
b. penitentia publica, non solemnis ut peregrinatio. Parroki apaizak jar dezake herri aurreko eskandalo gabeko bekatuengatik. Berregin daitekeen penitentzia da. Penitentzi erromesaldia zuritzeko obra izan daiteke edo paenitentia publica non solemnis ere izan daiteke.
c. penitentia privata quae fit in domo vel coram 75 sacerdote. Ezkutuko bekatuengatik jarritako sakramentu penitentzia da.
3.1.2.Zergatik inposatzen zen penitentzi erromesaldia
Sodonkeria, ahaideogena, aberekeria, guraso erailtza, guraso edo klerigo erailtza, elizako lapurreta egin zelako. Batez ere kleriko edo erlijiosuei jartzen zaie.
3.1.3.Penítentzí nekea eta penítentzí erromesaldía
Hasieran penitentzi nekeak bekataria bazkunetik banatu eta erbestera zigortzen zuen. Gero erromesaldira igarotzen da. Honek penitenteari eginbide gehiago eskaintzen dio. Gainera, erromesaldia heriotz-zigorraren ordez jartzen zen, heriotz-zigorra kanone legetik kendu egingo baitute. Erbestera eta erromes joateak iraindutako sendiaren mendekua saihesten zuen.
Erromesaldia batzutan Jaun irainduaren eta bere menpekoen arteko bake paktu baten ondorioz gertatzen da, bi sendien artean pake sortzea, edo norberak egin dezakeen penitentzia, horrela kalteturiko aldeari ordaina eskainiko dion itxaropenarekin. Penitentzi honek zeri begiratzen dio: 1.mendeku pribatuaren subjektu elementuari. 2.Delitua zigortu behar duen bazkunaren objekto elementuari.
3.1.4.Erromesa neke bezala hartutakoaren gaineko historia datuak
VIII. gizaldiko Collectio Canonum Hibemensis bilduman: "Qui furatus fuerit pecuniam a sancta ecclesia aut civitate intus, ubi martyres et corpora sanctorum dormiunt... in peregrinatio ejiciatur"76.
Gotzainak penitenteari beste bat hil duelako ematen dion IX. gizaldiko salbokondukto bat dugu. Etxea, sua, ura emateko hari eskatzen du eta jomugara joaten utz diezaiotela.
1059an Pedro Damianok, Pontifike legatuak, Simoniako batzuei Erromara, Toursera eta Jerusalenera erromes joateko penitentzia jartzen die.
1186an Federiko Bizargorriak suemaileei Salbadorearen hilobira edo Konspostelako Santiagora erromes joateko zigorra jartzeko arrazoi duela ikusten duo
Las Partidas'ek penitentzi erromesaldi hau onartzen dute I, 33, 1.
Gillermo Nogareti XIV: gizaldi hasieran, Bonifacio VlII.ri eraso egin ziola salatuari, exkomunioa kendu egiten diote, Frantziako toki batzuetara edo Santiagora erromes joaten bada
1328.go Lieja hiriko Estatutoek, gero 1487.go Paix ~e Saint Jacquesen bilduek, bestearen emaztea edo alaba ostutzen duena Santiagora erromes joatera zibil kondenatzen dute.
1366.go St. Trondeko Estatutoek bi erromesaldiekin zigortzen dute, bata bazkunagatik eta bestea alde kaltetuagatik.
Lieja hirianJean d'Archelen Estatutoetan Konpostelara erromes joateko zigorra agertzen da.
Maestrichko Estatutoek Jainkoaren guduartea hausten duena Konpostelara erromes joatera behartzen dute bazkunaren onerako.
SaintTroden eta beste Behe Herrietako hirietan 1393 eta 1445.eko disposizioetan epaileak Erromara eta Konpostelako Santiagora erromes joatera kastigatzen zituen kasu hauetan: biraoa, asanbladetan gainontzekoei irain hitzak esatea, eskuarmatuz eta erasotzeko asalda, herriari zor izandako errenta edo alogera ordaindu nahi eza, besteen ondasunen aurkako lapurkeriak, ezkontza agerian nahastu duten pertsonak euren etxeetan hartzea, ezpata edo labana ateratzen duena, ezkontza nahasleak, etxeari suemaileak.
XV: gizaldian Liejan Santiagora bi erromesaldi jartzen zitzaizkion zigor, elizan norbait odoleraino zauritzen zuenari. (Bata tokia profanatu zuelako eta bestea kaltetuagatik).
3.2.TESTAMENTU MANUAGATIK ERROMESALDIA
Testamentu egin duenaren izenean egin behar da erromesaldia, haren arimaren edo haren ahaideen alde. Haren oinordekoek zuten manu hauek leial betetzeko ardura. Prezio batean aske egiten zuten tratua eta, betetzen ez bazuen, eliza eta zibil aginteak zigorkatzen zuen. Badugu horrelako gauzen berri Katalunian 1387an.
3.3.HERRIAREN EDO BAZKUNAREN IZENEAN ERROMESALDIA
lzurritearen aurrean Jainkoaren babesa eskatzeko bidaltzen zituzten (horrela, adibidez, Barzelona hiriak 1456an), edo babesa eskatzeko (Barzelonak 1458, 1483, 1507an) edo euria eskatzeko (Gironak 1483 eta 1529an).
4.Erromesaldiaren beste ikuspegi batzuk
4.1.ERROMESALDIAREN ZEREMONI-ARAUAK
Erromes izaten hasteko erritua: Misa pro fratribus in via dirigendis. Oratio pro iter agentibus. Pardela (zorroa, zextua, iskirpa) eta makila bedeinkatu, baita erropak, bordoiak, bizkarrekoa, feldrozko sombrerua eta txirla ere.
Une horretatik erromesa pertsona sakratua da eta lapurtu edo ostu egin duten salakeran bere bideagatik zinitz egiten badu bere aitorra sinestu egiten da.
Horrek bizitza ona eramatera behartzen du: «Erromeria edo erromesaldia erromesek jaiera handiz egin behar dute, hitz eta obra onak eginez, eta gaitzik egin gabe, bidean salerosten eta zabarkeriarik egiten ibili gabe; eta, ahal izanez gero, arrotz etxera garaiz heldu behar dute; eta ahal den einean lagunarekin joan behar dute kalterik jasan ez dezaten eta erromeria hobeto egin» (Gaztelako Foru Liburua, 2 eta 55 z.).
4.2.ERROMESAREN AZKENAHIA
a. Herri Lege askok aitortzen dio erromesari testamentu egiteko eskubidea eta askatasuna. Alfontso IX.ak 1229an, Errege Foruak XIII. gizaldi erdialdera onartu egiten dute eskubide hau.
b. Erromesa testamenturik egin gabe hiltzen bazen, ondoren hau zetorren, ostalariak erromesaren jantzi nagusia besterik ez zuela heredatzen. Haren bidelagunak ziren hura hilobiratzeko eta hari hiletak egiteko arduradunak eta defuntuaren ondasunak haren oinordekoen eskuetara helduarazi behar zituzten. Bidelagunik ez bazuen, ospitale zainak eta kaperauak parte hartu behar zuten eta haren ondasunak hiru zati egiten ziren. Bat ospitale zainak eramaten zuen, bestea erregeak, eta hirugarrena hilobia zegoen elizak. Arau hau Alfontso IX.arekin aldatu egiten da, eta urtebete osoan itxaron egin behar da defuntuaren ahaideek erreklamatzen dutenentz ikusteko. Errege Foruko arauak gizaldietan iraungo du: «Erromesa manurik gabe hilko balitz, hildako hiriko alkateek haren ondasunak har ditzatela eta gasta dezatela handik hura hilobiratzeko behar dena eta gainontzekoa gorde eta jakinaraz diezaiotela erregeari eta erregeak on iruditzen zaiona agindu dezala». Las Partidas'ek kasu hauetan guztiz zehatz legislatzen zuten (Partidas VI, I,31).
c. Erromesa testamentua egin ondoren hiltzen denean. Erromes askok testamentua bidean abiatu baino lehen egiten zuen. Badugu XI. gizaldiko Santiagora zetozen erromes batzuen testamentuen berri. Ospitale handietan idazkari bat egoten\zen erromesen azkenahia jasotzeko. Testamentuetan, egiten duenaren abizenak eta izena agertzen dira, haren jaioterria, non bizi zen, ze estadu zuen, haren bizibidea, ze nazioko zen, ze diru mota dakarren berekin, errukizko manuak eta ze aldaretan nahi duen mezak ematea, erruzkiko obretarako manuak, ze arropa daramatzan eta zeinentzako uzten dituen, albazea ospitaleko administradorea seinala ohi dute edo erromes laguna, non lurperatzea nahi duten ere adierazten dute. Erromesaren ondasunak norentzat izango diren asko aldatu zen. Hasieran ostalariarentzat izaten ziren ondasunak, gero errukizko obretara destinatu zituzten eta haren arimari laguntzeko.
4.3.ERROMESEN GAISOALDIA, HERIOTZA ETA EHORZKETA
Sakramentuak hartu. Erromesak erromesaldia hastean hartzen zituen. Ospitale batzuetan ez zituzten bestela onartzen. Elizak erromesa zaindu egin behar du, sakratua baita. Erromes gaisoa ez zegoen behar zuen gauza gabe uzterik. Ospitale denetan «agoniako» deritzan apaiza dago, erromesa ondo hiltzeko gertatzen duena.
Erromesaren gorpua tokian ohi zen bezala janzten zuten. Haren hiletak beti ospetsu samar egiten ziren. Apaizei lana ospitaleak ordaintzen zien. Arau zehatzak zituzten erromesa lurperatzeko, eta gainera anaiadi batzuek zuten erromesa lurperatzeko ardura.
Erromesak hilobia aukera zezakeen. Ze ordutan lurperatu behar zuten erabakitzeko ze nazioko zenari begiratzen zitzaion edo hura hildako ospitaleari, parroki jurisdikzioa kontuan eduki gabe. Zenbait naziokoentzat ospitale eta kanposantu bereziak zeuden. lnglesek Herreriasen Zebrero ondoan. Frantziarrentzat Bierzoko Bilafrankan ospitale eta hilerri bat zegoen.
Gehienetan ospitale bakoitzak bere hilerria zeukan. Hori gertatzen ez zenean, erromesa tokiko hilerrian lurperatzen zuten.
4.4.SANTIAGO ERROMESALDIKO GEHIEGIKERIAK
Beti izan dira gezur-erromesak, bere lapur eta gaizkin kera estaltzen zutenak eta erromesen gorputz eta arimaren aldeko lege bereziak euren alde erabiltzen zituztenak.
Beste batzuek, erromesaldia, ostutzeko edo gezur dirua aldatzeko aprobetxatzen zuten.
Beste batzuek erromesen aitortzak entzuten zebiltzan penitentzi-apaiz papera egiten zuten, eta penitentzi diru handiak jartzen zizkieten, gero euren onerako erabiltzen zituztenak.
Beste batzuek ondo pasatzeko, hiri eta toki santuak ikusteko bakarrik irtetzen ziren erromes, baina erromesaren penitentzia gogoa eduki gabe. Aita Feijook honela dio: «Beste herrietatik Espainiara izen honekin datozenak hainbeste dira, batzutan moltzoka ere konta litezke eta bideetan hain ugari ikusten dira, ia Gaztelara segan egitera doazen gailego taldeak haina».
Beste oker batzuk ostalariak egiten zituen lehenbizi erromes hilaren lagunekin eta gero haren etxekoekin.
Kanone Legeak (Nikolas II.ak 1959an; 1114.go Leongo Eliza Batzarra; 1123.go Letrango II Eliza Batzarrak 16.k.; Leridako Eliza Batzarrak 1173an; Valladolid'eko Eliza Batzarra 1322an) abuso horietatik erromesak zaindu egin nahi ditu eta okergileei kanone zigorrak eta exkomunioa eransten dizkie.
Bilduma Berriak 1,30,6 eta Azken Bildumak 1,12,12 zera diote, Santiagora limosna eskatzen «bidea egin daitekeela zuzen, beste bazterretan alderrai eskatzen ibili gabe, erreinuko bertakoei ez baitzaie uzten: eta bide zuzena zera dela ulertzen da, bideaz alde batera eta bestera gutxi gorabehera lau legua barruko tokietan doana».
Felipe II.ak 1590.go ekainaren 13an pragmatika baten bidez erromes jantziaren erabilera legislatzen du. Zera agintzen du, bat bizi den tokiko epailearen baimenarekin irtetzeko erromerira, eta han irten zen eguna, ze urte dituen eta beste norberaren datu batzuk seinalatuko dira. Atzerrikoek beren gotzain-kartak ekarri behar dituzte. Berebat, Karlos 111.ak San Lorenzon 1778.go azaroaren 24an zera agintzen du, epaiek azter ditzatela erromesen paperak, estadua eta jatorria.
Santiagoko ostalariek arrotz-etxean tokia eskatzen zuten guztien izenak, nongoa zen, zein herrikoa eta nora zihoan dena jakinarazi behar zioten epaileari.
5. Santiagora erromesaldia Euskal Herriko eta Gipuzkoako iturrietan
1397.go Gipuzkoako arauak, 37. araua: Badu gizon ibiltarien berri Gipuzkoan.
1457.go Gipuzkoako arauak, LXXV araua. \ 1463.go Gipuzkoako arauak, 21,22, 23. arauak.
1580.go Errenteriako Batzar Nagusia, 3. batzarra. 1580.go Getariko Batzar Nagusia.
1619.go ekainaren 13ko lruñako Bikario Jeneralaren agindua. Cfr. GOROSABEL: Noticias de las cosas memorables; II, 340. 1629.go azaroaren 12ko Errege Probisioa: Korregidorea bidaltzen du.
1690.go Ordiziako Batzar Nagusia.
1694.go Hondarribiako Batzar Nagusia.
1695.go Milite Ordenen gaineko Araudia. 1701.go Debako Batzar Nagusia
1699, 1700, 1701 eta 1706.go alderraien gaineko Araudia. Batzarraren dekretua ospitalen eta alderraiak kartzelan sartzearen gainean 1726an.
Peñafloridako kondearen eta Agirreko Ignazio Jazinto Jaunaren eskutitza 1734an lau errukizko etxe egitearen gainean.
Itzultzaile: F. Olari aga
_______
OHARRAK
60 «aske ospedatu nahi duten tokian».
61 «Erromes eta atzerriko guztiek ospedatu nahi duten tokian aske ospeda bitez».
62 «bere gauzen gainean testamentu egiteko».
63 «horren aurkako ohitura, legeberezi edo erabakirik bada ere».
64 «Ez itzazue merkatariak ez erromesak ez bidariak bahitu».
65 Behartsuak babesteko dekretuak».
66 «Erromes eta bidariei keja biderik ematen dienak, ez dezala kristau komunionean esku hartu, ordaina eman arte».
67 "gure erresuma guztietan eta gure jurisdikzio behar dauden probintzietan barna bai beraiek bai haien etxekoak seguru etorri, itzuli eta egon daitezela".
68 "Erromes guztiei eta batez ere Santiagoren atera edonondik datozenei... seguru etorri, itzuli eta egon daitezela... eta inork koaktu edo behartu gabe ospeda daitezela".
69 "Jainkoaren eta Santiagoren erromesak gure erresuma osoan barna kejabiderik batere gabe ibil daitezela".
70 "errornesari ez biezaiote gauzarik kendu".
71 Jubileu urtea ere dirauen bitartean... gure zaintzeko eta bebesteko seguru eta bidetxartel behar hartzen ditugu".
72 "que por cuanto este año es la perdonanza del Apostol Santiago... dexedes et consintades pasar libre et desembargadamente atodos et qualesquier que vinieren a la dicha perdonanza".
73 "Horrela, bada, Lugoko eleiz barrutian, frankoen esaten den eta, mendiak eta portu bat igaro ondoren, Santiagora eramaten duen bidean dagoen, Zebreroko Maria dohatsuren ospitalea, gertakizun izugarri batzugatik, orain dela gutxi erre delako".
74 "Barau basieran egiten dena, solemne bauts eta zurdatzakin basten denean"
75 "Etxean eta apaizaren aurrean egiten dena". 76 "Eleiz edo hiri barruan, martireak eta santuen gorputzak azken atseden hartzen duten tokian dirua ostutzen duena... erromesaldia egitera bidali bedi".