Lau ibilbide didaktiko hauen helburua da landa-lana egiteko gidak prestatzea, interesa duenak erabiltzeko. Ingurune fisikoaren azterketara mugatuta daude, eta, horretarako, Euskal Herriko paisaia-tipologia hartu da oinarritzat.

Sarrera gisa, Euskal Herriko natur ingurunearen ezaugarriei buruzko ohar labur batzuk ematen dira, eta, ondoren, ibilbideak berak zehazten dira. Haietako bakoitzaren hasieran, atariko txosten bat dago, aztertuko den lurraldearen oinarrizko alderdi mesologikoak zehazteko.

Irteeretan, bi motatako jarduerak daude: generikoak, natur ingurune osoa eta osotasun gisa harturik aztertzeko; eta espezifikoak, ingurune horren osagaietako bat zehazki aztertzeko. Hala ere, landarediari eman diogu lehentasuna, landaredia baita natur sistemaren egoera, funtzionamendu eta dinamikaren adierazlerik zehatzena. Beraz, ibilbide batzuetan besteetan baino era esplizituagoan bada ere, landaredia da azterketaren gidaria.

1. IBILBIDEA: URDAIBAI ITSASADARRA

1.1.- Atariko txostena

Oka ibaiaren arroak 230 km2 ditu, gutxi gorabehera. Eta ibaia ia 20 km luze da; luzera horren erdia baino gehiago Urdaibai itsasadarraren estuario-lautadari dagokio (Gernika-Mundakako itsasadarraren jatorrizko izendapena da Urdaibai). Natur sistemaren ezaugarriak, agrosistema tradizionalaren eta espazioa ustiatzeko gaur egungo ereduen ezaugarriekin batera, hiru paisaia-unitatetan agertzen dira: haranaren hondoa, hondartzaz eta estuarioko itsas padurez osatua; landazabal atlantikoa, bi lur-zerrenda paraleloz osatua itsasadarraren albo banatan, eta Gernikako ibarrean zabaltzen dena; eta plataformak eta gailur-lerroak (300-400 m), kantauriar artadiak estaliak, itsasadarra ekialdetik nahiz mendebaldetik ixten dutenak (1. eta 2. irudiak).

Ibai-urak, azken partean, diapiro-zartadura batean barrena bilatu du bere bidea. Diapiroaren gune supratriasikoa, Keuperreko buztin, igeltsu eta intrusio ofitikoek osatua, ia osorik estaltzen dute hondartza eta paduretako metakinek. Lur gaineko ibilguek ekarpen txikia egiten dute; ibaiaren bi ertzetan, ordea, goi-erliebeetako kareharrizko azaleratze ugari dago, eta, haiei esker, isurketa-uraren parte handi bat lurpetik bideratzen da. Hala, drainatze karstiko garrantzitsuenetako batzuk zuzenean agertzen dira itsasadarraren ertzetan, oinarrizko mailaren azpitik.

Urdaibai itsasadarra betetzen duten material autoktonoek itsasadarraren bi ertzetan azaleratzen diren Keuperreko tuparri buztintsuetatik datoz. Uharrak higatu egiten ditu tuparri buztintsuok, eta lohi- eta basa-metakin bat eratzen da ibilguan. Azalean metatzen den material aloktonoa itsasoak ekartzen duen hondarra da, eta bokalaren inguruetan metatzen da. Ibai-ahoko hondartzetako metakin eolikoa ere garrantzitsua da: haizeak itsasadarrean barrena garraiatzen ditu materialak; gero, itsasgorak are barnerago eramaten ditu. Bestalde, itsas paduren kolonizazio sistematikoak erraztu egiten du barrak sortzea, itsasbeherak ez baititu arrastatzen. Beraz, barnealderanzko sedimentazioa, itsasotik datorrena, nagusitu egiten zaio kanpoalderanzko sedimentazioari. Horren ondorioz, handitu egiten dira hondoko hondar-metak eta ibaien bokalea buxatzearaino iristen dira inoiz edo behin.

Bertako klima itsasaldekoa bada ere, Bizkaiko golkoko mendebaldeko klimaren bereizgarriek ñabardurak eransten dizkiote itsasaldeko klimaren izendapen generikoari. Adibidez, tenperaturari dagokionez, aipatzekoak dira urteko tenperatura-bitarte txikia eta neguaren epeltasuna –estai bioklimatiko termomuinotarra–; horren ondorioz, urteko batez besteko tenperatura 15 ºC da. Prezipitazioari dagokionez, urtean 1.200 mm inguru izaten da, Gipuzkoako kostaldean baino ia 500 mm gutxiago, udan prezipitazioa nabarmen txikiagoa baita. Giro mediterraneoaren eragin handiagoa duten lurraldeetako ezaugarria da hori.

Itsasadarreko landaredia askotarikoa da, aipatu ditugun geomorfologia- eta klima-alderdien ezaugarriei dagokien moduan. Izaera generikoan, esan daiteke eusko-kantauriar landazabalaren landare-paisaia dela, baina berezko landare-komunitate garrantzitsuak ere baditu. Izan ere, Urdaibain daude euskal kostalde osoko itsas padura handi bakarrak –600 hektarea inguru–. Marea-ubideetan hasi eta lehorralderaino, mailakako zerrendatan ezarrita daude komunitateak, urpetze-mailaren eta gazitasunaren eraginaren arabera egituratuak. Eta estuarioko paduraren ustiapen biologikoa osatzeko, biomasa handiko fauna-aberastasuna dago, oso interesgarria. Bestalde, klima-giro lehor eta bero samarraren babesean, kantauriar artadiek –1.500 hektareatik gora– kareharrizko harkaiztiaren eremu zabalak kolonizatzen dituzte, eta optimo mediterraneoko espezieen bizilekua dira.

1. irudia: Urdaibai itsasadarreko mapa

Fig. 2 : Urdaibai itsasadarraren diagrama-bloke integratua

[Bertsio elektronikoan ez dago]

Gizakiak natur sisteman duen eraginaren izaerari eta eraginaren intentsitateei dagokienez, esan beharra dago, hasteko, Urdaibai arroak landa-izaera nabarmena duela. Ohiko ustiapen-egiturak –baserriak– sistema erabat kapitalistarekin bat eginik egonik ere, landa-ingurunean oraindik ez da gertatu inguruko eremu askotan jazo den moduko errotiko eraldaketarik. Gernika eta Bermeo industriagune eta populazioguneak eta bizitegi- eta olgeta-eremu batzuk kenduta, produktibitate handiko nekazaritza-ustiategiak dira nagusi, eta horiek moldatu dute paisaia: belardi-mosaiko bat, abeltzaintzako ustiapen intentsiborako antolatua, baserrien inguruko baratzeak, ur-bazterreko basoak, landaredi atlantikoko zuhaiztiak eta konifero-sailak. Bestela esateko, ingurunean aski ongi txertatutako giza ustiapena da.

1.2.- Landa-lanak

1.2.1.- Estuarioa

Forua herrira goaz, itsasadarraren ezkerraldera, hango Triñe auzora, San Gregorio ermita dagoen tokira. Handik, 800 m-ko altitudetik, itsasadar osoaren ikuspegirik ikusgarrienetako bat dago. Atariko txostenean esandakoa egiaztatu aurretik, gauden puntua kokatuko dugu mapa gidarian (1. irudia, 1. puntua); orientatzeko, erreferentzia topografikorik nabarmenenak erabiliko ditugu: iparraldean, estuarioaren ahoa eta Mundaka herria; ekialdean eta mendebaldean, itsasadarraren bi aldeak, landaredi ugariz estalitako kareharrizko gailurren oinean; hegoaldean, haranaren barnealdea eta Gernika herria.

San Gregorioko muinoaren oinean, itsas paduren eremuan, Gernika-Bermeo trenbidea dago. Haren bideari jarrituz ibiliko gara Bermeo alderantz. Ingurune lehortarraren eta itsastarraren arteko interferentzia gero eta nabarmenagoa da. Lur-eremuak orain urpean orain ur gainean ageri dira, mareen erritmoaren eta mailaren arabera. Axpe-Busturiako geralekura iritsi baino metro batzuk lehenago, dike hondatu bat, amaiera aldean milazka-sail bat duela, paduran barneratzen da. Iritsi gara dagoeneko txango honen lehenengo ikerketa-jarduera egingo dugun lekura. Itsasbehera behar da hori egin ahal izateko. Lehenik eta behin, lekua kokatuko dugu mapa gidarian (1. irudia, 2. puntua).

Hori eginda, paduran sartuko gara, eta elementu geologiko-geomorfologikoa aztertzeari ekingo diogu. Hondarrez, lohiz eta basaz osatutako sedimentazio-ordoki bat ikusten dugu, azpian dauden Keuperreko buztin, igeltsu eta ofitak estaltzen dituenak. Azpiko oinarri hori, dena den, trenbidearen lubakietan ikusten da. Bai itsasoak bai itsasadarrean hustutzen diren errekek eratu dute zelaigune zabala. Dena den, errekek, gaur egun, ez dute eragin handirik sedimentuz ia guztiz beterik dagoen estuarioan. Itsaslasterren eragina, ordea, nabari-nabaria da, esekiduran dagoen hondarra ekartzen baitute etengabe. Material horiek eta haizeak hondartzetatik arrastatzen dituenak, gero, estuarioaren alderik barnekoenean metatzen ditu itsasgorak.

Paduran gabiltzala, lurzoruaren trinkotasunik eza nabarituko dugu. Halaber ikusiko dugu zer garrantzitsuak diren landaredia eta jarduera antropikoa padurako lurrazala finkatzeko. Hori garbi ikusten da estuarioko goi-mailetan eta dike- eta polder-eremuetan, hurrenez hurren. Azter ditzagun banan-banan bi faktore horiek.

Substratua hain ahula eta gazitua izanik, ulertzekoa da han kokatzen den landaredia oso berezia izatea. Uraren ertzetik trenbideraino joanez gero, landaredi mota eta tipo fisiografiko hauek ezagutuko ditugu, gaingiroki bada ere: a) zona sublitorala, etengabe urpean dagoena, Zostera generoko algen bizilekua. b) ordoki behereak, ordu asko urpean izaten direnak. Eremu horiek partez kolonizatzen duen komunitatea espeziez pobre-pobrea da: itsas espartinaren monopolioa da ia (Spartina maritima). c) padura beherea, espartinaren mailaren gainean edo haren maila berean eta batez besteko itsasgoren azpian. Landare zukutsuek, hala nola itsas sodek (Suaeda maritima) eta salikorniek (Salícornia ramosissima) kolonizatua dago. d) padura ertain beherea, itsasgoraren batez besteko mailan eta maila horren gainean. Itsas getozka (Halimione portulacoides) kolonizatzaile handiak estaltzen du, eta oso lagungarria da lurzorua trinkotzeko. e) marisma ertain garaia, ongi trinkotua. Ekinozioetako marea biziek baino ez dute urperatzen, eta itsas getozkek, itsas ihiek (Juncus maritimus) eta, proportzio txikiagoan, beste halofito batzuek kolonizatua dago. f) padura garaia, itsasgora biziak oso nekez urperatzen duena. Ihiek eta lastodun latzek (Elymus sp.) osatutako belardi zabalek estaltzen dute. g) antzinako munak (dikeak), milazka-lerroz sendotuak (Tamarix gallica). h) hondarrezko betelan artifizialak, marea-ubideak drainatzean ateratako hondarraz sortuak eta landaredi psamofiloak (harea-landareek) kolonizatuak.

Itsas padurak bere-berea duen landaredi-tartean –c, d eta e mailetan–, hauek dira flora-konposizioaren taxon nagusiak:Suaeda marítima, Salícornía ramosíssíma, Aster trípolíum, Puccínellía marítima, Spergularía marítima, Límoníum vulgare, Plantago marítima, Halímíone portulacoídes, Atríplex hastata, Inula críthmoídes, Juncus marítímus, Glaux marítima, Tríglochím marítima, Armería marítima, Carex extensa..

Oso natur ingurune berezia da itsas padura. Horregatik, amaitzeko, lurzoru horren erabileraren eboluzioa aztertuko dugu xeheago. Hasteko, nabarmendu beharra dago giza jarduerak oso aldaketa deigarriak eragin dituela itsasertzean, batez ere estuarioetako paduretako fisionomian, egituran eta dinamikan. Urdaibaiko padurak artifizial samarrak dira; izan ere, kontuan hartu behar da historian zeharreko esku-hartzea larria izan dela, garai batean zona supralitorala ia osorik lehortu eta kolonizatu egin baitzen. Hala eta guztiz ere, euskal kostalde osoan padura-gune funtzional handi samarrak dituen itsasadar bakarra da. Hori dela eta, natur inguruneen ikuspegitik, lurralde-unitaterik interesgarrienetakoa da, ez bakarrik itsasertzean baizik eta Euskal Autonomia Erkidego osoan.

Lehortze handiak XVIII. mendearen amaieran gertatu ziren, nekazaritzaren hedaldian. Lantzeko lurrak irabaztearekin batera, paludismoaren fokuak desagerrarazi nahi ziren, arazo larria baitziren paduren eskualdeetako populazioaren osasunerako. Padura garaian mende horretan gertatu ziren aldaketa nagusiak, Gernika-Murueta ubidea ireki zenean itsasontziak sartu eta irteteko. Dena den, padura lehortzeko langintzaren gorenaldia XIX. mendearen bigarren erdian izan zen, karlistaldiak zirela-eta nekazaritzako eta abeltzaintzako produktuen eskaerak gora egin zuenean. Itsasertza eta marisma funtzionalen eremua, berriz, arrantzarako, ehizarako, itsaski-bilketarako eta energia lortzeko (marea-errotak) gorde ziren.

Eremu horiek nekazaritzarako erabiltzeko, auzolan-sistema erabiltzen zen. Aurreneko lana lurrezko dike bat ("muna") eraikitzea zen –batzuetan, milazka-lerroz sendotuak–; hala, galarazi egiten zen marea-ura sartzea, eta, horren ondorioz, aldatu egiten ziren ziklo hidrikoa eta gazitasun-erregimena. Itsasbeheran ur kontinentalak drainatzeko, uhate-balbula batez hornitutako irekiguneak ("txinboak") egiten ziren munetan. Paduretako zorua, gehienetan, oso trinkoa zen, eta ez zen batere egokia laborantzarako. Horregatik, lurra ontzeko, hondarra botatzen zuten trinkotasuna aldatzeko, eta ongarriak ere –simaurra– zabaltzen zituzten lurraren emankortasuna hobetzearren. Soro bihurtutako padurak mantentze-lan handia behar zuen –uholdeek hondatutako munak berreraikitzea, uhateak konpontzea, lurzoruak ontzea– eta hori, esan bezala, auzolanean egiten zen.

XX. mendeko 60ko hamarkadaz geroztik, nekazaritzako lan-indarra, pixkanaka, inguruko herrigune eta industriaguneetara aldatuz joan zen, eta padurari irabazitako eremua nabarmen murriztu zen, mantentze-lanei ekiteko konpromisoa bazter utzi baitzen berehala. Auzolana ia desagertu egin zen, eta mareen eta uholdeen eraso gehien jasaten zuten guneetan lehengora itzuli zen egoera. 1960ko hamarkada arte soroak ziren eremuak berriro ere landare halofiloek estali zituzten. Bestalde, ura sartzeko eta irteteko drainatze-ubidean ere aldaketak gertatu ziren, inguruko ontziola batek eraikitako itsasontzien uretaratzea errazteko egindako drainatze-lana zela eta. Hondarra gune batzuetan metatu zen, eta, horren ondorioz, padurari irabazitako hainbat soro desagertu ziren. Gune horietan, galdu egin zen jatorrizko landaredi halofiloa garatzeko lurzoru egokia, eta, haren ordez, komunitate psamofiloek kolonizatu zituzten.

Aurrera egingo dugu gure ibilbidean, eta auzo-errepidetik itsasadarraren bokalerantz abiatuko gara San Antonio hondartza eta padura bereizten dituen mendixkan barrena. Sukarrietan gaude. Itsasbeheran, kostaldearen tarte hau, ia oso-osorik, hareatza handia da, marea-ubide nagusiaren ibilguak eta azpiko Keuperreko arroka-azaleratze batzuek baizik eteten ez dutela. Errepide nagusira iritsita, Mundakarantz goazela, Portuondoko begiratokira iritsiko gara. Handik aztertuko dugu itsasadarraren itsasertzeko dinamika. Hasteko, gauden tokia zehatz-mehatz kokatuko dugu mapa gidarian (1. irudia, 3. puntua). Nola taxutu dira oraingo hareatzak eta ubideak?; zergatik metatu da hondarra bokalean eta, Kantauri itsasoko beste itsasadar askotan bezala, bokalea itxi egin du ia, orain mareak barnealdera sartzeko barra estu bat besterik ez duela?; zer dela eta gertatzen da estugune hori itsasadarretako mendebaldeko ertzean?

Kontuan izan behar da, batetik, paduren kolonizazio sistematikoak erraztu egin duela barrak sortzea, itsasbeherak ez baititu arrastatzen. Beraz, barnealderanzko sedimentazioa, itsasotik datorrena, nagusitu egiten zaio kanpoalderanzko sedimentazioari. Horren ondorioz, handitu egiten dira hondoko hondar-metak eta ibaien bokalea buxatzearaino iristen dira inoiz edo behin. Bestetik, mendebaldetik datozen itsaslasterrek bokalaren ekialdeko irtenguneekin topo egiten dutenean, kontrako noranzkoko itsaslasterrak sortzen dira, baina itsaslaster nagusiak baino abiadura txikiagokoak dira eta ahalmen txikiagoa dute esekiduran daramaten hondarrari eusteko: dinamika horren ondorioz, estuarioaren ekialdea ixten duten mihi-hondartzak sortzen dira.

Itsaslasterrak ubide estu batean bideratzen dira, eta, itsasgoran, hondarrez kargatutako ura barneratzen da eta barnealdeko hondartzak elikatzen ditu; itsabeheran, esekiduran dagoen hondar-masa itsasorantz abiatzen da, baina maila apalagoan. Horrela taxutzen da Kantauri itsasoko estuarioetako ohiko deposizio- edo metatze-dinamika. Barnealdeko hareatzak hondarrez betetzea eragiten dute mareen dinamikak, itsaslasterrek eta ekaitzek, baina ez dira eragile bakarrak, eta komeni da horretaz ohartaraztea. Izan ere, frogatuta dago haizeak ere zeregin garrantzitsua duela, hau da, hondarraren garraio eolikoa ere gertatzen dela mihi-hondartzetatik estuarioaren barnealderantz. Eragile morfogenetiko horiek guztiek batera moldatzen dute itsasadarraren itsasertzeko forma berezia.

1.2.2.- Landazabal atlantikoa

Muruetako elizatik gertu, errepidearen ondoko baserri-jatetxe baten ondoan abiatzen da baso-pista bat. Hortik igoko gara gutxi gorabehera 200 metroko altituderaino. Mapa gidarian kokatu ondoren (1. irudia, 4. puntua), tokian bertan aztertuko ditugu paisaia-unitate berri honen bereizgarriak.

Alderdi geologikotik, landarediak estaltzen ez dituen guneetan eta errepide eta bideetako lubakietan, mendebalderantz makurtutako estratifikazio-mailak dituen egitura bat ikus daiteke. Estrusio diapirikoaren mendebaldeko saihetsa da, kontrara makurtutako estratifikazioa duen ekialdeko saihetsarekin lotuko zena gontza suntsitu aurretik. Materialen azterketak egiaztatzen du kareharriak eta tuparriak direla, adinez jurasikoak. Halaber ikusiko dugu errepidearen eta paduraren arteko muinoetako ezpondetan buztin gorriak eta ofita-blokeak azaleratzen direla; Keuperrekoak dira guztiak.

Alderdi geomorfologikoen karakterizazioari heltzen badiogu, ikusiko dugu desberdintasun nabarmen-nabarmena dagoela ofita-muinoen eta gu orain gauden arrapala jurasikoaren modelaketen artean. Muinoak etenka agertzen dira, haien artean kokatutako zeharkako haran txikiek bereizten dituztela, eta haran horiek, ziur aski, buztin tupatsuen higadura diferentzialak landuko zituen. Arrapala jurasikoak, berriz, malda uniformea du. Eta, itxuraz, ez du azaleko drainatzerik; beraz, litekeena da drainatzearen parte bat lurpekoa izatea, eta horrek esan nahi du badagoela nolabaiteko karstifikazioa. Basoa soildu berri den eremuetan, luiziek karraskatutako gune batzuk ikus daitezke; haietan, arroka ama jurasikoa azaleratzen da.

Gure ikergai nagusia, orain, landare-estalkia izango da. Begirada paduratik kantauriar artadira eramanez gero, argi eta garbi ikusten da landazabalak gaur egun duen landare-estaldurak ez duela ia zer ikusirik eremu atlantikoari legokiokeenarekin. Sega-belardiak dira nagusi. Baratzak baserri-inguruetan baino ez daude gaur egun, eta haietan bazka-landareak eta barazkiak egiten dira, plastikopean batzuetan. Baina, oro har, intsinis pinu-sailak nagusitu dira landazabalean, baita lur-eremurik emankorrenetan ere.

Hala ere, zakardi-guneak ikus daitezke, txilarrez, otez eta iratzez osatuak; eta, askoz bakanagoak badira ere, badira zuhaizti hostozabalak ere, beren landare arantzatsuzko baso-ertzekin, iristeko zailak diren inguruetan, artadiaren ondoan. Jatorrizko landarediari eusten zioten lurzoruak aberatsak ziren; horregatik, luberritu egin ziren, nekazaritzarako eta abeltzaintzarako ustiatzeko. Hurbildu egingo gara zuhaizti horietako batera, eta han aztertuko ditugu baso misto atlantikoaren ezaugarri biogegrafikorik nabarmenenak.

Basoaren barnean mikroklima berezi bat dago, hezetasuna areagotu eta tenperatura-bitartea murrizten duena. Landarez guztiz estalita badaude ere, motzondo ugari aurki daitezke –batez ere gaztainondoenak–, aspaldiko eta arestiko baso-soiltzeen lekuko.

Zuhaitz-geruza ez da garaia, baina bai espezie ugarikoa. Haritza da nagusi (Quercus robur), eta, bigarren mailan, gaztainondoa (Castanea sativa), lizarra (Fraxinus excelsior) eta errosazeo batzuk. Haiekin batera hazten dira arteak (Quercus ilex ssp. i/ex), ereinotza (Laurus nobilis) eta optimo mediterraneoko beste espezie batzuk, guztiak ere aldameneko kantauriar artaditik iritsiak.

Zuhaixka-geruzan, nahaste-borrrastean daude landare igokariak, hala nola aihenzuria (Clematis vitalba), eta optimo atlantikoko errosazeo arantzadunak, hala nola elorri beltza (Prunus spinosa) eta iparraldeko elorri zuria (Crataegus monogyna). Oihanpea, ia osorik, huntzak (Hedera helix) eta espezie itzalzale eta hezezale askok estalia dago. Espezie horien artean nabarmentzen dira iratze berezi batzuk, argi urrira, hezetasun handira eta tenperatura-bitarte txikira egokitu direnak.

BASO MISTO ATLANTIKOAREN INBENTARIOA

PEÑA FORUA-MURUETA (200 m)

ZUHAITZAK

Quercus robur 3 . - Arbustivo 1 ; Herbáceo1

Fraxinus excelsior 2. - Arbustivo 1

Castanea sativa 2. - Arbustivo 1

Sorbus aria 1

Laurus nobilis 1

Prunus avium 1

Tilia platiphyllos 1

Acer campestre 1

Quercus ilex ssp. ilex 1

ZUHAIXKAK

Crataegus monogyna 1 ; Herbáceo1

Prunus spinosa 1 ; Herbáceo1

Rubus ulmifolius 2

Sambucus nigra 1

Corylus avellana 1

Arbutus unedo 1

Euonimus europeus 1

Salix atrocinerea 1

Phillyrea latifolia 1

Ligustrum vulgare 1

Rosa sempervirens 1

Cornus sanguinea 1

BELARRAK

Tapiz muscinal 3

Ranunculus sp. 2

Brachypodium pinnatum 1

Hypericum androsaemum 1

Arum italicum 1

Dryopteris borreri 1

Pteridium aquilinum 1

Asplenium onopteris 1

Asplenium trichomanes 1

Polystichum setiferum "' 1

Phyllitis scolopendrium 1

IGOKARIAK

Hedera helix 3

 Clematis vitalba 2

Tamus communis 2

Smilax aspera 1

Lonicera periclimenum 1

Bai irteera honetan bai hurrengoetan, landare-komunitate nagusietako bakoitzaren inbentario bat osatzeari ekingo diogu, geruzaz geruza, 1etik 3rako ugaritasun-eskala bat esleituz (1 = bakana; 2 = ohikoa; 3 = nagusia). Ordezte-estadioak eta komunitate iraunkorrak –baldin bada–, espezie nagusiak erregistratzeko flora-zerrenda huts batean jasoko dira; espezie nagusi izatearen arrazoia ugaritasuna edo adierazgarritasun mesologikoa izan daiteke.

Ikusten dugu zuhaizti horien ertza –eta ordeztearen lehen estadioa– gurbizti-fazieseko lahardi- eta elordi-komunitateek osatzen dutela; komunitate horietan, elkarrekin bizi dira errosazeoak eta aspaldian hain ugariak ziren heskaietako ohiko espezieak: Rubus ulmifolius, Rosa sp., Crataegus monogyna, Prunus spinosa, Arbutus unedo, Cornus sanguinea, Tamus communis, Rubia peregrina, Clematis vitalba, Lonicera periclymenum, Salix atrocinerea, Euonimus europeus, Corylus avellana, Fraxinus excelsior, Quercus robur, Acer campestre, Prunus avium.

Oso nabaria da, dena den, basoa soildu den lurzati gehienak zakardi atlantikoak bereganatu dituela; han, espezie azidofiloak nagusitu dira, lurzoruaren azaleko geruzaren base-garbiketa handia jasateko moldatuak baitaude: Erica vagans, Erica cinerea, Cal/una vulgaris, Daboecia cantabrica, Ulex europeus, Ulex galii, Pteridium aquilinum, Lithodora prostrata, Pseudarrhenaterum longifolium, Agrostis curtisii, Potentil/a erecta, Veronica officinalis, Hypericum pulchrum, Ranunculus nemorosus, Asphodelus albus, Arenaria montana, Cistus salvifolius.

Itxura zakar samarreko albitz-belardiak ere ikusten dira toki batzuetan. Belardi horietan, Brachypodium pinnatum espezieaz gainera, ugariak dira beste espezie batzuk ere, hala nola Centaurea debeauxii, Dactylis glomerata, Agrostis capilaris, Festuca gr. rubra, Polygala vulgaris, Pimpinella saxifraga, Lotus corniculatus, Dianthus monspessulanus, eta abar.

Muinoetan eta baserri-inguruetan, sega-belardi asko daude, eskualdean abeltzaintzak duen garrantziaren lekuko. Honela osatuta daude: Anthoxanthum odoratum, Lolium perenne, Cynosurus cristatus, Dactulis glomerata, Poa pratensis, Trifolium pratense, Taraxacum officinale, Bellis perennis, Leucanthemum vulgare, Crepis vesicaria, Plantago lanceolata, Rumex acetosa, Rhinanthus mediterraneus, Medicago sativa, Ranunculus acris, Ajuga reptans.

Gero aztertuko dugu xeheago gizakiak zer eragin duen lurraldean, baina, nolanahi ere, orain ikus dezakegu landazabalaren bi zerrendetan –itsasadarraren bi aldeetakoetan– biltzen dela nekazaritzako eta abeltzaintzako ustiategien eta industriagune eta zerbitzuguneen habitat ia osoa, eta errepidea dela fluxuen oinarrizko ardatza. Halaber ikus daiteke natur ingurunea ez dela gehiegi hondatu, ustiategi tradizionalaren –baserriaren– ondoan bizitegiak eta turismo-eraikinak ugaritu badira ere.

Aurreko jarduera hori burututa, atzera egingo dugu, Gernikara, eta itsasadarraren eskuinaldera abiatuko gara handik. Gernikatik Lekeitio alderantz goazela, gutxi gorabehera herritik kilometro batera, Barrutia auzoa dago. Han, errepidea utzita, ezkerretara jo eta harizti batean barneratzen den bidezidor bat hartuko dugu. Itsasadarreraino jaisten da bidexka, kantauriar haltzadi handixko batek kolonizatu duen hezegune bateraino.

Kokalekua mapa gidarian zehaztu ondoren (1. irudia, 5. puntua), ikusiko dugu muino supratriasikoen eta itsasadarraren alubioi-ohearen arteko elkargunea dela eta drainatze txarra duela. Ohar gaitezen zer iturrik elikatzen duten leku honetako ohiko istiltzea. Ikusiko dugu ur gehiago iristen dela mendixkak drainatzen dituzten errekastoetatik mareetatik baino. Eta horrek garrantzi handia du landare-estalduraren ezaugarriak ulertzeko. Izan ere, ibarbaso ongi garatua aurkitu dugu hemen –ur gezaren ekarria handiagoa baita–; itsasadarraren pixka bat erdialderago, ordea, ur gaziaren ekarria handiagoa den tokian, haltzadiak ez daude hain egituratuak eta zailagoa dute garapena.

Itsasadarraren eremuan hobekien kontserbatu den ur-bazterreko landarediaren aztarnetako bat da. Hari esker, ur-bazterreko landare-paisaia berreraiki dezakegu: ur-ibilguz eta hezegunez osatutako paisaia da, kantauriar haltzadiek modu iraunkorrean estalia. Lehenago aztertu dugun harizti-baso misto atlantikoarekiko antzekotasunak eta desberdintasunak azpimarratzeko interesa dugu. Horretarako, inbentario oparoa egingo dugu.

KANTAURIAR HALTZADIAREN INBENTARIOA

BARRUTIA-GERNIKA (8 m)

Jarduera amaituta, Lekeitiorantz jarraituko dugu. Gautegiz Arteagako bidegurutzera iritsita, Laidako errepidea hartuko dugu. Kanala auzora iritsi baino lehen geldituko gara, estuarioaren ikuspegi orokorra duen puntu batean. Koka dezagun puntu hori mapa gidarian (1. irudia, 6. puntua). Zalantzarik gabe, primerako talaia da Urdaibai itsasadarraren antolamenduaren eta lurralde-kudeaketaren bilakaera, gaur egungo egoera eta etorkizunerako aukerak eztabaidatzeko.

Aipatua dugu dagoeneko 1960ko hamarkadatik aurrera aldaketa garrantzitsuak gertatu zirela eskualdean. Industrializazio-prozesuak eskualde guztiei eragin zien, eta, batez ere, Bilbo Handia metropoli-eremuaren ingurukoei. Salbuespen nabarmenenetako bat izan zen orain aztertzen ari garen ingurua, Bizkaiko hirigune eta industriagune garrantzitsuenak lotzen dituen sare nagusitik bakarturik baitago neurri batean. Busturialdeak, nolabait, nekazaritza-ingurua izateari eutsi zion, Gernika eta Bermeo gune nagusiak garatu baziren ere. Baina, halaber, eskualdea zabalik zegoen eta bisitariak hartzen zituen, oso inguru erakargarria baita naturaren eta ekologiaren aldetik, historiaren eta kulturaren aldetik eta inguruko eskualde jendetsuen aisialdirako gune gisa.

1970eko hamarkadaren hasieran, dena den, bazirudien hautsi egingo zela egoera hori, Bizkaiko Diputazioak eskatuta egindako "Plan Especial de Aprovechamiento de la Ría de Mundaka" delakoak aurreikusten zuenaren arabera. Estuarioak goi-mailako turismorako eta industria eta arrantzarako zituen aukeretan jartzen zuen arreta planak; harentzat, itsas padurak "alfer-lurrak" ziren, desarrollismo- eta espekulazio-irizpideen arabera aprobetxatu beharrekoak. Lehendik zeuden herriguneak bultzatzea jasotzen zen planean, eta, lekurik onenetan, eliteko bizitegiak han-hemenka eraikitzea (habitat tartekatu bat ezartzea). Kirol- eta arrantza-portu garrantzitsu bat sortuko zen, estuarioaren itxura orokorra erabat aldatuko zuena. Itsasadarraren bi ertzen arteko komunikabideak sendotuko ziren, eta itsasdarraren eta Bilbo Handiaren artekoa ere bai. Eskualdeko herri nagusien arteko merkataritza- eta zerbitzu-sare moderno bat antolatzea sustatuko zen. Turismo- eta kirol-zerbitzuen eskaerari erantzuteko, kirolguneak eraiki, hareatzak finkarazi eta hondartza artifizialak moldatuko ziren. Labur esanda, erabat aldatuko zen itsasadarraren fisionomia.

Garai hartako irizpide eta gorabehera sozioekonomikoei erantzuten zion asmo handiko plan hura, garai hartan sortu berriak ziren talde ekologistek salatua, ez zen proiektu-fasetik aurrera pasatu, abagune sozio ekonomikoa aldatu egin baitzen. UNESCOren MaB batzordeak gune babestu izendatu zuen itsasadarra 1984an, eta "Urdaibai Biosfera Erreserba" izena eman zion. Bost urte geroago, Eusko Legebiltzarrak "Urdaibaiko Biosfera Gebenaldea Babestu eta Antolatzeko Legea" onartu zuen. Euskal Autonomia Erkidegoko lehen gune babestua izan zen. Zalantzarik gabe, urrats garrantzitsua izan zen, baina legearen testuaren permisibitateak eta zehaztugabetasunak aukera eman dute interpretazio lasaiak egiteko. Gainera, interpretazioen arazo hori legea zehatz-mehatz garatzeko oinarrizko bi tresnetara ere zabaldu da: Erabilpenerako eta Kudeaketarako Egitamu Gidarira eta Jarduera Sozioekonomikoen Egokitzapenerako eta Garapenerako Egitaraura. Lortu beharreko helburuak, nolanahi ere, izan beharko luke itsasadarreko ekosistema berezien babesa eta erabilerak –tradizionalak eta gaur egungoak– bateragarri bihurtzea.

1.2.3.- Kantauriar artadien eremua

Gernika eta Lekeitio lotzen dituen errepidearen ondoan dago Ereño herria. Handik abiatzen den asfaltozko bide bat hartu, eta, gogor igo ondoren, Ereñozarreko San Migel baselizaren ingururaino iritsiko gara. 400 metroko altitudean gaude, Urdaibai estuarioko goren puntuan. Hemendik, itsasadarreko ia paisaia osoa ikusten da airetiko perspektiban. Gure oinetan, hego-ekialderantz, Omako haran kastikoa ikus dezakegu; hara jaitsiko gara arratsaldean. Santimamiñe kobazulo ospetsua ere ikusten da. Hego-mendebalderantz, Gernikako ibarra dago; ipar-mendebaldean, itsas paduren gunea; ipar-ekialdean, Gipuzkoarantz doan kosta-lerroa. Koka dezagun tokia mapa gidarian (1. irudia, 7. puntua). Hori eginda, paisaiaren hirugarren unitate honen azterketa sistematikoari ekingo diogu: kantauriar artadiaren formazio trinkoek estaltzen duten paisaia da.

Alderdi geologiko-geomorfologikoei dagokienez, oso ondo antzematen zaio ganga diapiriko hustuaren formari: itsadarraren kanpoalderantz, neurrizko maldak; barnealderantz, berriz, harkaitz handi bat estuarioaren plataformaren gainean. Itsasadarraren ezkerralderantz begiratuta, Foru eta Altamirako harrobietan kareharri trinko eta kareharri tupatsu urgondarrezko mailak ikusiko ditugu, guztiak mendebalderantz okertuak. Deigarriena, dena den, modelaketa karstikoaren formak dira. Lurraldea failaz, zartaduraz, dolinaz, lapiaz txikiz, leize-zuloz, sarbegiz eta abarrez josia dago, eta ur-zirkulaziorik ez da ia nabari lurrazalean. Bestalde, ikusten dugu karst gehienbat estalia dela, oso bestelakoa Euskal Herriko beste toki batzuetan ikusten diren lapiaz biluzien aldean.

Geroago modu monografikoan aztertuko dugunez, orain artadien kokalekuari baino ez diogu erreparatuko: itsasadarreko plataformak eta kareharrizko gailurrak formazio itxian kolonizatzen ditu artadiak; baso misto atlantikoak, berriz, sakonune eta dolinetako hondoetan eta litologia tupatsu eta lurzoru garatuagoko lurretan egiten du aurrera. Artadiaren alderdi mesologikoez ohartzeko unea ere bada. Amaitzeko, kantauriar artadien eremuan lurzoruaren erabilerak historian zehar izan duen bilakabidean jarri beharko da arreta.

Antzina, artadi osoa herri-basoa zen, eta ustiapen tradizionala askotarikoa zen, hala nola ikatza egitea, etxerako eta eraikuntzarako egurra eta zura lortzea, gizakiek eta abereek jateko fruituak biltzea, baso hostoiraunkorra abereek neguan kimatzea, ehiza eta abar. Horrek guztiak basoa hein batean andeatzen zuen, baina mehatxua benetan larri bilakatu zen jabetza pribatizatu zenean, basoa erabat soiltzeko ohitura kontrolik gabe zabaldu baitzen. Horren ondoren etorri zen konifero-sailen ugaritzea, eta, berarekin batera, sute-arriskua, baso-pistak egitea eta bigarren bizitetxeak eraikitzea. Horrek guztiak are gehiago okertu zuen basoaren egoera larria.

UNESCOren MaB egitarauak 1984an Urdaibai Biosferaren Erreserba izendatzeak eta, bost urte geroago, "Urdaibaiko Biosfera Gebenaldea Babestu eta Antolatzeko Legea" ateratzeak baso horien kudeaketa aldatuko zen itxaropena piztu zuten, kantauriar artadien eremua babes bereziko gune izendatu baitzen. Hala ere, bai lege-testuaren bai legea garatzen duen Egitamu Gidariaren hutsuneak eta zehaztugabetasunak ikusita, pentsatzekoa da zailtasunak eta eragozpenak agertuko direla benetan aplikatzeko orduan.

Aurreko jarduera amaituta, bidexka bat hartu eta ekialderantz jaisten hasiko gara, goizeko jarduera egiteko hautatu dugun lekua baino 200 metro inguru beherago dagoen lepo baterantz. Zuzen-zuzenean Oma ibarrera jaitsi beharrean, artadian barrena joango gara Kobaederra kobazulo kastikora iritsi arte. Ibilbidea bihurria eta itzaltsua da, lurralde karstikoa koskatsua delako eta baso-sabaiak itzal handia ematen duelako. Gune apalak zeharkatzen direnean, eta orduan bakarrik, soilgunea agertzen da, eta artadiak leku ematen dio fazies edafikoaren aldaketa mesedegarria aprobetxatzen duen baso mistoari edo pinudiari. Kobazuloaren inguruetan jori hazten da artadia, eta handik aztertuko dugu xeheago landare-komunitate berezi hori.

Mapa gidarian orain gauden lekua kokatu ondoren (1. irudia, 8. puntua), hipotesi bat azalduko dugu: kantauriar artadiak garai bateko aztarnak direla, klima gaur egungoa baino beroagoa eta lehorragoa izango zen garaiko aztarnak direla. Azter ditzagun artadiaren ezaugarri biologiko eta biogeografikorik aipagarrienak. Kareharrizko harkaiztiko pitzadura-sarea betetzen duten "terra fusca" motako lurzoru argalak formazio itxian kolonizatzen ditu artadiak, giro aski bero eta lehorraren babesean.

Lur-eremu hain malkartsu horretan, zuhaitzak eta zuhaixkak elkarren gainean bihurdikatzen dira nahas-mahas batean. Ikus dezakegu basoko goi-geruzetan arteak (Quercus ilex ssp. ílex), gurbitzak (Arbutus unedo) eta gartxu hostozabalak (Phillyrea latifolia) direla nagusi. Hiru espezie horiek, ereinotzarekin batera (Laurus nobilis), optimo mediterraneoko gunea osatzen dute. Ez dira falta, dena den, baso atlantikoaren ordezkariak, lurzorua sakonagoa dela adierazten dutenak: haritz kandudunak (Quercus robur), gaztainondoak (Castanea sativa), mazpilak (Sorbus torminalis) eta gorostiak (llex aquifolium). Enborrak eta adarrak elkarri lotuz, landare igokariak daude, hala nola arkasatsa edo endalarra (Smilax aspera), aihenzuria (Clematis vitalba) eta, hain ugariak ez badira ere, apomahatsa (Tamus communis) eta atxaparra edo ahuntz-hostoa (Lonicera periclymenum).

Erdiko eta beheko geruzetan, optimo atlantikoko espezieak dira nagusi: errosazeo arantzadunak, hala nola iparraldeko elorri zuria (Crataegus monogyna), elorri beltza (Prunus spinosa), laharra (Rubus fruticosus) eta arkakaratsa edo basa-arrosa (Rosa sempervirens); eta, haiekin batera, orkatx arruntak (Hypericum androsaemum), zuhandorrak (Cornus sanguinea), arbustuak (Ligustrum vulgare) eta abar. Belar-geruzak ez du lur osoa estaltzen, toki askotan arroka azaleratzen baita; landare nagusiak itzalzale eta hezezale estaltzaileak dira; haiekin batera, espezie azidofiloak daude, hala nola estrepa (Cistus salvifolius), lorzoruaren garbiketaren berri ematen dutenak. Interesgarriena eta adierazgarriena, nolanahi ere, iratze berozale-hezezaleak aski ugariak izatea da, batez ere Asplenium eta Athyrium generoetakoak.

Ekin diezaiogun inbentarioa egiteari.

KANTAURIAR ARTADIAREN INBENTARIOA

OMA-KOBAEDERRA (200 m)

ZUHAITZAK

Quercus ilex ssp. ilex 3, arbustivo2; herbáceo 1

Arbutus unedo 2, arbustivo 1; herbáceo1

Phillyrea latifolia 2, abusitvo1 ; herbáceo 1

Laurus nobilis 1; arbustivo 1

Quercus robur 1

Castanea sativa 1

Sorbus torminalis 1

Ilex aquifolium 1; arbustivo 1

ZUHAIXKAK

Crataegus monogyna 1

Rhamnus alaternus 1

Rosa sempervirens 1

Rubus fruticosus 1

Prunus spinosa 1

Ligustrum vulgare 1

Cornus sanguinea 1

BELARRAK

Tapiz muscinal 3

Brachypodium pinnatum 2

Ruscus aculeatus 1

Hypericum androsaemum 1

Asplenium onopteris 1

Dryopteris affinis 1

Athyrium filix-foemina 1

Asplenium trichomanes 1

Arum italicum 1

Viola gr. reichenbachiana 1

Geranium robertianum 1

Ranunculus nemorosus 1

Fragaria vesca 1

Cistus salvifolius 1

IGOKARIAK

Smilax aspera 3

Hedera helix 3

Clematis vitalba 3

Tamus communis 1

Rubia peregrina 1

Lonicera periclymenum 1

Kantauriar artadiaren ordezte-estadioek sekuentzia hau eratzen dute: lehenik, gurbitzez eta elorriz osatutako ertz bat, lehenago aztertzeko aukera izan duguna bezalakoa; haien ondoren dator sastrakadi kaltzikola, zakardi azidofiloaren ohiko ordezkariak onartzen dituena. Horren adibide ona ikus dezakegu basotik atera ondoren topatuko dugun asfaltozko bidearen ondoan. Haren flora-konposizioa alderatuko dugu zakardi azidofiloarenarekin. Hauek dira aipagarrienak: Genista hispanica ssp. occidentalis, Erica vagans, Helictotrichum cantabricum, Juniperus communis, Brachypodium pinnatum, Pteridium aquilinum, Ulex europeus, Ulex gallii, Sesleria argentea, Helianthemum nummularium. Seseli cantabricum, Euphorbia flavicoma, Teucrium pyrenaicum, Anthyllis vulneraria, Thymus polytrichus, Scabiosa columbaria, Smilax aspera.