HERRITARREN PARTE HARTZEAREN GARRANTZIA LANDA GARAPENEAN: TOKIKO AGENDA 21 / Joseba Arbaiza

0 SARRERA.

Lurraldean ematen diren edo eman daitezkeen jarduera antolaketa edo proiektu ezberdinei lotuta, herritarren eta hiritarren iritzi jasotzea eta parte hartzea ez da gauza berria. Esku hartze prozesu horiek azkeneko erabaki eta plangintzetan izan dezaketen benetako eragina aztertzea du helburu ikerketa lan honek, Tolosaldeko lau landa herritan eman den Tokiko Agenda 21a ezartzeko prozesuan oinarrituta.

Eskala lokalean zentratutako esperientzia hau, proiektu pilotu baten barnean egokituta dago eta ordura arte kontutan hartu gabeko parametroak presente izan dituzte prozesuan zehar erabilitako metodologia zehazteko. Bestalde, Tokiko Agenda 21 prozesuen jatorrizko filosofiak lurraldea osotasunean aztertzeko prozedura planteatzen duenez, geografiaren ikuspuntutik ikertzeko bide ematen du. Are gehiago, gaur arte geografiatik ia landu gabe zegoen herritarren eta hiritarren parte hartze mekanismo eta dinamikei buruzko aspektuak aztertzeko ere aukera ematen du.

Tolosaldean ematen diren bestelako prozesu eta errealitateak ezagutzeko saiakera egin da, aztertutako lau herrien testuingurua hobeto ezagutzeko asmoz eta bilakaera ezberdinak konparatzeko intentzioarekin. Orokorrean, Araba, Bizkaia edota Gipuzkoan aurrera eraman diren esperientzien inguruko hausnarketa egin da ere, ulertzen baita Tolosaldeako Agenda 21eko proiektu pilotua aurretik herri ezberdinetan izandako planifikazioen ondorioa dela, esperientzia horietan oinarritzen baita bestelako planteamendu bat egiteko.

1. HERRITARREN PARTE HARTZEA: KONTZEPTUAREN ESANAHIA JANZTEN ALA GALTZEN?

Parte hartzea espazio eta une historiko ezberdinetan eman eta ematen den fenomenoa da. Baina, herritarrak orokorrean (eta politikariak zehazki) parte hartzeaz aritzean, zertaz ari dira? Edota, zer da parte hartzearekin bilatzen dutena? Zer du jendeak buruan (gizabanakoak, taldeak, erakundeak) parte hartzeaz hitz egin eta planteatzen dutenean? (Ibarra, 2006). Partaidetza kontzeptuaren definizio eta ulertzeko era oso ezberdinak aurki genezake, gizabanako bakoitzak ulertzen duenaren araberakoa. Parte hartzea praktika pertsonala eta prozesu kolektiboa da; hezitzailea, berdintzailea, sortzailea eta eraldatzailea dena.

Azken urteotan, ekimen ezberdinetan esku hartzeko eskaerak, deiak eta gonbidapenak nabarmen handitu dira. Parte hartzea, hein handi batean jasangarritasun terminoa bezala, talde politiko eta politikarien diskurtsoetan eta jardueretan esparrua aurkitu duen hitza eta metodologia izan da, herri-taldeek aspaldi erabili eta praktikan jartzen zutena eta gaur egun unibertsitate mailako ikerkuntza proiektuetara eta hezkuntza programetara heldu dena ere.

Demokrazia berrindartzeko bidean, gero eta jende gehiagok erabakietan parte hartzea ahalbideratuko lukeen zabalkunde bat eskatzen du, horregatik, Euskal Herrian eta munduko zenbait herrialdetan ireki dira herritarren partaidetzarako zenbait tarte azken bi hamarkadetan. Baina, ze helburu bilatzen dute herritarren partaidetzarako mekanismo hauek? Parte hartzeak gero eta kontzeptu (ezberdinak) eta interes (ezberdinak eta kontrajarriak) gehiago, eta gero eta estrategi politiko eta sozial gehiago bereganatzen ditu.

Font-en arabera (2001) herritarrok parte hartzeko, iritzia emateko eta informazioa jaso eta eskatzeko eskubidea dugu. Parte hartze prozesuak etengabe egon behar dute irekiak, hau da, amaierarik gabekoak izan behar dute. Gainera parte hartze mekanismoak ezin dira herritarra entzutera bakarrik bideratuta egon, hitz egiteko eta iritziak partekatzeko gogoa eta beharra asetzera zuzenduta egon behar dute ere.

1.1. PROZESUAK TOKIAN TOKIKO ERREALITATEETARA EGOKITZEAREN BEHARRA.

Lurralde esparru bakoitzak, eskalaren arabera (herria, hiria, eskualdea,…), ezaugarri eta errealitate ezberdinak ditu. Mekanismo parte-hartzaile bat martxan jarri nahi izanez gero tokian tokiko ezaugarri, berezitasun eta beharretara egokituta egon beharko du. Prozesu hauen benetako erronka, herritarren parte hartzea eta ekarpenak prozesuen amaieran islatuta agertzea da, horrela ikusiko baita borondate politikoa eta herritarren inplikazio maila. Prozesu hauek gizartearen eraldaketa bilatu behar dute ere, herritarren parte hartzerako kultura zabalduz eta areagotuz.

Parte hartzeak forma ezberdinak bereganatzen ditu, gunea, ohiturak, borondatea eta beharren arabera. Gizartean azken hamarkadetan izandako aldaketa esanguratsu eta azkarrek baldintzatu dute modu garrantzitsu batean esku hartze mekanismo eta egiteko eraren zabalkuntza. Gaur eguneko politikak alderdien eta politikarien profesionalizazioa eta herriarenganako hurbilketa eza ekarri du. Ohiko erabaki gune eta ohiko erabaki moduekiko herritarren urruntasuna garbia da, herritar eta ordezkarien arteko distantzia nabarmena da. Sistema ordezkatzailearen mugak nabarmen geratzen ari dira agerian, herritarren eta hiritarren iritzia lau urtean behin ematen diren hauteskundeetara mugatzen denean. Horrek administrazio gune (Legebiltzar ezberdinak, Foru Aldundiak eta baita udalak ere) ezberdinekiko konfiantza krisia ekarri du. Erakunde ordezkatzaileak eta tokiko demokraziaren legitimitatea berpizteko erreformak planteatu dira, herritarren esku hartzea barneratzen dutenak eta oinarrizko ideia batean eraikiak: gero eta parte hartze handiagoa izan, orduan eta sendoagoa izango da demokrazia (Ajangiz, 2005).

Indarrean dagoen demokrazia ordezkatzailearen tresnek ez dute bermatzen hartzen diren erabakiak populazioaren interes orokorrekin bat datozenik. Erabaki publikoetan murgiltzeko joera indartu behar da, erabaki guneetan herritarren parte hartzea erraztu eta sustatuz, horrela gizartearen zati diren talde bakoitzak bere interesekin parte hartuz gero, azken erabakia interes orokorretara gehiago hurbilduko da, ikuspuntu ezberdinak barneratzeko aukera egongo delako.

Parte hartzea zergatik? galdera erantzuteko datozen argudioak erabiltzen dira besteak beste (Fernandez, 2005 eta Parte Hartuz, 2007) :

- Epe luzerako ikuspegia errazten du.

- Sostengarritasunaren aferan derrigorrezkoa den modelo aldaketa errazten du.

- Erabaki publikoei legitimitate handiagoa ematen dio. Herritarren babesa zabaltzen du.

- Eraginkortasuna hobetzeko hartzaileen partaidetza izatea garrantzitsua da.

- Herritartasuna eraikitzeko.

- Herritarrek euren komunitate ongizatearen erantzuletzat hartzen dute bere burua, eta horrela, komunitate horren arazo kolektiboei irtenbidea emateko jokabidea lantzen da.

- Ezberdintasunak gainditzeko; berdintasuna bazterketaren aurrean aplikatuz.

- Interes orokorrenak besteen gainetik gailentzeko balio du.

- Herri eta hirietako biztanleek erabakitzeko ahalmen handiagoa duten subjektu demokratikoak bilakatzeko.

- Globalizazio neoliberalari tokian tokiko alternatibak sortzeko: errealitate berriak eraikitzeko.

Esku hartze prozesuak martxan jartzearen kontra erabiltzen diren zenbait argumentuen artean ondorengoak nabarmentzen dira (Gallego, 2005):

- Erabakiak atzeratzen dira denboran, esku hartzeak denbora eskatzen duelako.

- Kostuak handitzen dira, parte hartzeak dirua eskatzen duelako.

- Erabakietan ez du balio erantsirik gehitzen.

- Partikularismoak errazten ditu.

- Epe laburra soilik hartzen dute kontutan.

- Instituzio eta alderdi politikoak higatzen dituzte.

- Tokiko errealitateetara ez daude egokituta.

- Martxan jartzeko zailtasun operatiboak nabarmenak dira.

- Diagnostiko zehatzak lortzen dira baina negoziazio politiko gabekoak.

- Koordinazio arazoak eta erlazio gatazkatsuak areagotzeko aukera ematen dute.

- Antolatutako eragileen menpeko prozesu batean bihur daitezke.

- Prozesua bultzatutako autoritatean frustrazioa edo sinesgarritasun falta sor dezake.

Herritarren esku hartzea bideratzeko martxan jarritako mekanismoei dagokionez banaketa bat egin beharko litzateke; alde batetik une parte-hartzaileak eta bestetik prozesuak. Uneko partaidetzak gai zehatz eta sektorial baten inguruan epe baten barnean aritzeko bide ematen du. Prozesu parte-hartzaile baten, esku hartzeko eta erabaki une ezberdinak daude, ez du epe mugarik aurreikusita eta horrek eztabaidan lagun dezake.

Gaur egun planteatzen diren mekanismo ezberdinek parte hartzeko marka bat suposatzen dute. Gainera, administrazio eta politikariak askotan marka horiek saltzen saiatzen dira, ahalik eta mekanismo gehiago batera izan orduan eta hobeto. Errotik aldatu beharreko kontzeptua litzateke, kalitatezko prozesuak bermatzen ez badira helburu negatiboekin aurki baikaitezke. Antzeko helburu edo helburu zehatzik gabeko mekanismoak martxan jartzeko orduan ardura eta lanen gainjartzea etor daiteke, lan eta parte hartze esparruak errepikatuz. Eta ez hori bakarrik, administrazio ezberdinen arteko konpetentzi arazoak ere etor daitezke. Horregatik era honetako mekanismoak abian jartzean zergatik eta zertarako galderen erantzunak ondo zehaztu behar dira.

Parte hartzeak erlazio zuzena du ezaguera, erabiltzen den hizkuntza mota, informazioa eta botere aspektuekin. Esku hartze prozesu gehienetan ematen den informazio desorekatuak (administrazioa eta herritarren artean) asko baldintzatzen du eztabaida eta ekarpenak egiteko aukera. Honek demokraziaren ulermen elitista bat suposatzen du, informazioa boterearekin zuzenki harremanetan baitago. Bestetik, gehienetan erabiltzen den hizkuntza maila oso teknikoa izatera heltzen da eta horrek ere parte hartzea baldintzatzen du jendearen aldetik, bai gutxiagotasun sentsazioa ematen duelako bai ulertezinak bilaka daitezkeelako batzarrak.

Lurralde bakoitzak, bere ezaugarriak eta beharrak kontutan hartuta, bere formula bilatu eta aurkitu behar du prozesu hauek eraginkorrak eta parte-hartzaileak izateko. “Cada población es distinta, cada municipio tiene una estructura social y unos problemas urbanísticos que convierten el modo de participación en un proceso singular y particular. En los procesos de participación no podemos aplicar recetas generales y tratar distintos municipios de igual manera. Para cada comunidad, municipio o barrio será necesario encontrar su adecuado proceso de participación,(…)” (Garcia Comas, 2005).

1.2. PROZESU PARTE-HARTZAILEEN FUNTZIO, AHALMEN ETA HELBURUAK ZEHAZTEN.

Herritarren esku hartzea aztertzerako orduan politika publikoek izan ditzaketen dimentsioetaz hitz egin behar da: dimentsio sinbolikoa, substantiboa eta operatiboaz. Dimentsio sinbolikoa edo kontzeptualak, asmoz eta keinuz aritzen da. Parte hartzea bultzatzeko estrategia baten lehen pausoa litzateke (adibidez udal batek onartzen duenen parte hartzerako araudi bat).

Bigarrenak, substantiboak, aurreko asmo eta keinu horiek praktikara nola eramaten diren erakusten du. Dimentsio substantiboari dagokionez, mekanismoen sailkatze bat aurkezten da, baina horrek ez du esan nahi partaidetzarako molde guztiak sailka edo taldetan bil daitezkeenik.Udaletan erabiltzen diren mekanismo parte-hartzaile batzuk hauek dira (Blas, 2005):

a) Oinarri soziatiboko mekanismo parte-hartzaileak: elkarteen kontseilu sektorialak, auzo edo barrutiko udal-kontseiluak, plan integralak, zerbitzu eta zentroen kudeaketa bateratua edota udal batzorde irekiak.

b) Oinarri pertsonaleko mekanismo parte-hartzaileak: herri ekimen legegilea, erreferenduma, herritarren epaimahaiak, herri kontsultak edota auzo asanbladak.

d) Oinarri mistoko mekanismo parte-hartzaileak: plan estrategikoak, Tokiko Agenda 21ak, komunitate planak, aurrekontu parte-hartzaileak edota internet bidezko demokrazia.

e) Lurralde baten berezitasunei lotutako mekanismoak: kontzeju irekiak (udalbatza historikoak), herri batzarrak (udal txikietan), Arabako eskualdeak (Koadrilak) eta bestelakoak.

Azkenik dimentsio operatiboa legoke, parte hartzeko mekanismoak martxan jartzen direnean. Finean, dimentsio hau mekanismo parte-hartzaileen funtzionatzeko moduaz arduratuko litzateke. Dimentsio operatiboaz aritzean, parte hartze mekanismoen zenbait ezaugarri izan behar ditugu kontutan, besteak beste hemen adierazten direnak (Blas, 2005):

a) Betetzen duen funtzioaren araberakoa: informatiboa (goranzko/beheranzko norabidean), kontsultiboa (derrigorrezkoa/borondatezkoa), Ko-erabakitzailea, Erabakitzailea edota Ko-kudeatzailea.

b) Irismen gaitasunaren araberakoa: ad hoc, sektoriala edota lurraldekoa (gai orokorrak).

d) Gizarte kapitalaren erreprodukzioaren araberakoa:benetakoa (erreala), zalantzazkoa (momentukoa) edota irreala.

e) Parte hartzearen eraginkortasunaren araberakoa: benetako eragina (eragin zabala ala murritza) ala sinbolikoa.

Parte hartze mekanismoetan figura asko daude, marka asko. Marka hutsean bilaka ez daitezen prozesu bakoitzaren hasieran hauen funtzioa, ahalmena eta helburuak zehaztu egin behar dira. Zertarako marka berriak sortu? Ze gai tratatzeko? Martxan dauden mekanismoek helburuak betetzen dituzte? Parte hartze mekanismoen helburuei dagokionez, maila ezberdinak defini genezake:

- Parte hartzea kosmetika moduan ulertzean, aurretik hartutako erabakiak berresteko edota gizartearen kritika ahultzeko erabiltzen da.

- Parte hartzearen ikuskera populista denean, gatazkaren prebentzioa ekidin eta gizarte gehiengoaren kontrako erabakirik ez hartzeko erabiltzen dira partaidetza mekanismoak. Agintariek hartu nahi duten erabakia, nahiz eta herritarren gehiengoaren babesa izan, etikoki oso zuzena ez denean, mekanismoak ezartzen dituzte jardueraren ardura gizarteari utzita, aurretik jakinda emaitza zein izango den.

- Parte hartzea eraginkortasuna erdiesteko bideratzen denean, Administrazioaren kudeaketa hobetzea du helburu. Horretarako deszentralizazio politikak planteatu, gardentasun administratiboa bilatu, informazioaren zabaltasuna eta ailegagarritasuna bermatu eta gizartearen iritzia jasotzeko esperientziak bultzatzen dira.

- Kogestiorako partaidetzan, politika eta jarduera publikoak gizartea eta administrazioaren artean kudeatzen dira. Pribatizazioen aurrean, Estatua eta herritarren lankidetzaren ondoriozko kudeaketa parte hartua planteatzen da.

- Parte hartzea eraldakuntza sozialerako helburu denean; gizartea, ekonomia eta kulturaren aldaketa planteatzen da.

Gaur egungo egoera sozio-politiko-ekonomikoak eragindako zenbait aspektuk modu zuzenean baldintzatzen dute parte hartzea gure eremuan. Lan munduan dagoen prekarietatea (ordutegiak kasu), gizartearen parte garen gizabanako bakoitza indibidualismorantz gero eta gehiago jotzea, Estatuaren presentzia gero eta urriagoa zenbait guneetan (azpikontratazioa adibidez), zabalduta dagoen erlazio “klintelista” Administrazio eta zenbait elkarteen artean, parte hartze esperientzia konkretuen falta Euskal Herri mailan, euskal elkartegintza askotan politikagintzara jotzea eta Euskal Herriak bizi duen gatazka politiko-historikoa, parte hartzean erlazio eta eragin zuzena izan dezakete. Gaur egun lanordu gutxiago ditugu Mendebaldeko herrialde aberatsetan, bizitza-ereduak nabarmen aldatu dira eta aisialdirako denbora handitu egin da. Horren aurrean, aldaketa gutxi izan ditu sistema demokratikoak, eta funtsean, erakundeak berdinak izaten jarraitzen dute; denak ordezkagarritasunean oinarritutakoak (Blas, 2005).

1.3. EUSKAL ESKALA LOKALEAN TA21AK IZAN DUEN ZABALPEN ESPONENTZIALA.

Zeintzuk eta zenbat dira gure herrietan ditugun eskala lokalean erakundetutako parte hartzerako mekanismoak? Ondoren agertzen diren grafikak Parte Hartuz (2) ikerketa taldeak burututako “Mapa de experiencias de participación ciudadana en los municipios del País Vasco” lanetik aterata daude. Ikerketa txosten honek argi azaltzen du eskala lokalean orokortuen dagoen parte hartzerako esparru instituzionalizatua TA21 dela.

1. Koadroa: Udalerrietan ezarritako parte hartze mekanismoak.

1. Koadroa: Udalerrietan ezarritako parte hartze mekanismoak.

Iturria: Parte Hartuz, 2006.

Udalerriak kontutan hartuta, lehendabiziko koadroak adierazten duen moduan, TA21ei lotutako foro edo tailerrak eta kontseilu sektorialak dira orokortuen dauden parte hartze mekanismoak. Agerian geratzen da TA21 bezalako prozedura “berriek” izandako zabalpena azken urteotan, atzetik izan dituzten sustapen politiken ondorio argia.

2. Koadroa: Parte hartze mekanismoen presentzia udalerrien tamainaren arabera.

2. Koadroa: Parte hartze mekanismoen presentzia udalerrien tamainaren arabera.

Iturria: Parte Hartuz, 2006.

Bigarren koadroak, udalerrien biztanle kopuruaren araberako parte hartze mekanismo ezberdinen zabalpen maila adierazten du. Orokorrean esan genezake, gero eta tamaina handiagoko udalerriak izan, orduan eta mekanismo gehiago martxan daudela.

2. TOKIKO AGENDA 21, UDAL MAILAKO PLAN ESTRATEGIKOA “MUNDUA GOGOAN, TOKIAN JARDUTEKO”.

Nazioarte mailan garapen sostengarriaren inguruko eztabaidak 70eko hamarkadatik aurrera ematen hasi ziren, aro honetan ingurugiroaren gaineko inpaktuen eta baliabideen neurririk gabeko kontsumoaren eraginak nabarmentzen hasi zirelako, arazo garrantzitsuak sortuz. Brundtland txostenak, 1987 urtean, garapen jasangarriaren inguruan egindako definizio zehaztugabeak indarrean jarraitzen du gaur egun: etorkizuneko belaunaldiek euren beharrizanak asetzeko izan beharko luketen aukera arriskuan jarri gabe egungo belaunaldien beharrizanak asetzeko nahikoa den garapena “sostengarria” izango da. Kontzeptua, erakunde politiko eta ekonomiko guztietara berehala zabaldu zen eta gaur egun esanahia galdu duen modako terminoan bihurtu dela aitortu dezakegu (Barcena, 2000).

Sostengarritasunaren aferan eskala lokalak garrantzi handia bereganatu du. Jasangarritasunerako bidean hartutako neurrien artean plangintza ezberdinak aurkitzen ditugu, horien artean tokiko mailan eragina izateko intentzioarekin sortutako Tokiko Agenda 21ak (TA21). Hauek, udal mailako plan estrategiko bat izateko helburuarekin jaiotzen dira, herri eta hirien ingurumen, giza arlo eta ekonomikoari lotutako aspektuak modu parte-hartzailean jorratuko dituena, udalerriak euren maila lokalean eta euren baliabideak hobekien aprobetxatuz, sostengarritasunerantzako bidean pausuak emateko.

Orokorrean, teoriak dioena laburbilduz, Tokiko Agenda 21 prozesuaren helburuak hauek dira:

- Herriko arazoak ezagutu, aztertu eta lehentasunak ezarri.

- Udalerria kudeatzeko modu berria bilatu, herritarren parte hartzea funtsezkoa izanik.

- Epe luzera begira hobekuntzarako metodoak egonkortu.

- Udalaren etengabeko hobekuntza lantzeko gaitasunean sakondu.

- Arazoak modu egokian komunikatu.

- Herritarren parte hartzea zabaltzen dituzten prozedurak eraiki eta zabaldu.

- Udalerriaren kudeaketarako baliabideak eraginkortasunez aplikatu.

- Ingurumenarekiko errespetuan sakondu.

Plan estrategiko hauen aplikazio eremua tokiko eskalan ezartzen da, maila lokalean aspektuak landu eta eskala globalean eragina izateko asmoarekin. Funtsean, TA21ari dagozkion deskribapen edo definizio guztiek bat datoz plan estrategikoaren papera ezartzerako orduan, hala ere, ezberdintasun nabarmenak igarri daitezke batzuek eta besteek herritarren parte hartzeari ematen dioten garrantzia eta balioan. TA21en ezarpen, garapen eta berrikuspen faseen azterketek teoria filosofiko eta benetan aplikatutako teoria metodologikoaren arteko tartea zabala dela adierazten digute. Ez dira aspektu teorikoek aipatzen dituzten hiru esparruak kontutan hartu eta prozesu gehienek ingurugiroarekiko ikuspuntua bereganatu dute soilik. Egia da ere, udal askok nahiago izan dutela partikularretik hasi, gero orokortasunera heltzeko, bidean eskarmentua hartuz eta prozesuari behar bezala heltzeko.

2.1. UDAL MAILAKO ESPARRU ETA ESKUMENETARA MURRIZTEN DEN PROZESUA. ESKALA LOKALAREN ERAGIN “ERLATIBOA”.

Iraunkortasunerantzako prozesuan aurrerapausoak emateko bidean eskala lokalean zentratzen dira planteamendu eta proposamen ugari. Eskala globalean eragina lortzeko tokian tokiko prozedurek erantzukizun eta garrantzi handia bereganatzen dute. Herritarrengandik gertuen dauden erakundeei, udalei, egokitzen zaie prozesu horiek martxan jartzea eta herrietan ezartzea. Baina herrietan ezarritako tresna hauen eragina zenbaterainokoa izan daiteke eskala mundialean?

Eskala lokalean zentratutako gizabanakoen jarduerek (batez ere mendebaldeko herritarrena) aldaketak behar dituztela argi dago, sostengarritasunetik oso urrun uzten gaituztelako. Hala ere, tokian tokiko herritarrengan esparru globalean gertatzen denaren erantzukizun osoa uztea ez litzateke erreala ezta justua izango ere. Batetik estatu indartsu eta boteretsuen papera, eta bestetik, munduko multinazional eta enpresa handiek duten ardura berebizikoa delako. Estatu eta multinazionalen helburuetan jasangarritasunerantz urratsak ematea ez balego, prozesu honek ez luke emaitza sakonik lortuko, nahiz eta herritarren kontzientziazio eta sentsibilizazio maila handia lortu.

TA21k adierazten dituen arazo eta konponbide ugarien oinarria tokiko jardueretan dagoenez, tokiko agintarien partaidetza eta lankidetza faktore erabakigarria izango da helburuak betetzeko orduan.. Europar Batasunak planteatutako politikaren arabera tokiko eskalan aurkitzen diren gobernuak litzateke aproposenak ingurugiroarekin erlazionatutako gaiak tratatzeko. Hori bai, herritarren artean hartu beharreko erabakiak direla ulertzen denean eta maila lokalaz kanpo interes larregirik ez duten gaien inguruan. Beraz, tokiko gobernuak arazo, herritar eta irtenbideetatik gertuen aurkitzen den administrazio maila dira. Eragile sozial askoren aldetik ere, tokiko eskalan esku hartzearen eraginkortasunaz aritzen dira. Herritarrek bere inguruaren aferak ondoen ezagutzen dituztenak dira; tokiko egoera ondoen ezagutzen duena tokiko komunitate bera da.

Eskala lokaleko agintariei beraz, arazo, herritar eta konponbide askorengandik hurbilen daudenak izatea aitortzen zaie. Eskala honen eraginkortasun eta funtzionaltasuna baldintzatuta dago ere, “en niveles más altos puede haber funciones de coordinación y autoridad que garanticen una labor correcta en los otros niveles, mientras que una mayor participación ciudadana resulta relevante cuando se trata de comunidades más pequeñas” (Hewitt, 1998). Beste batzuen iritziz herrien tamaina eta baliabide aukerek prozesuak martxan jartzea guztiz baldintzatzen dute: “Dado el escaso tamaño de la mayoría de los municipios vascos, sus ayuntamientos no disponen de los recursos humanos, técnicos y económicos necesarios para poner en marcha un proceso de A21L” (Galdos Urrutia; Ruiz Urrestarazu, 2005). TA21eko orain arteko planteamenduak hirietara zuzenduta egon dira, hiriek soilik aurrera eraman dezaketen kudeaketa planteamenduetan oinarritu baitira sostengarritasunerako estrategiak. Herri txikiek, euren artean landa herriek, dituzten baliabide urritasunera egokitutako planteamendu eta metodologiarik ez da planteatu orain gutxi arte.

2.2. AZKEN URTEOTAN IZANDAKO ZABALPENA EAEN, ATZETIK IZAN DITUZTEN SUSTAPEN POLITIKEN ONDORIO ARGIA.

Tokiko Agenda 21ak diseinatzeko hasierako fasean, udalerriek Udaltalde21 izeneko lan taldeak osatzen dituzte. Lan taldeotako kide, eskualde bereko udalerriak edo geografikoki elkarren ondoan daudenak izaten dira (askotan udalgaindiko erakundeen loturak izaten dituzte, Mankomunitateak kasurako) eta taldean egiten den lanaz baliatzeko helburuaz batzen dira, bakoitzak TA21 diseinatzeko fasea gainditu eta norberak ikasitako esperientziak herrian aplikatzeko. Udaltalde21ak helburu bikoitzarekin sortzen dira beraz: alde batetik elkarlanean sustatutako informazio eta esperientzi trukaketa bultzatu, eta bestetik, TA21 ezartzeko lehendabiziko fase hauetan sortu daitezkeen gastuak murriztu. Euren artean esperientziak trukatu eta elkarlana ematen da. Garrantzitsua da elkarlanean eta Mankomunitatean aurretik existitzen diren kudeaketa esperientziak aprobetxatzea (ura eta zaborraren ingurukoak kasurako), Ekintza Planak eta eskualdean eraginak dituzten aspektuak lantzeko batik bat. Udaltalde21 baten partaideak hauek dira: Eusko Jaurlaritza (Ingurumen eta Lurralde Antolamendu Departamentua), Foru Aldundia, Mankomunitatea, udalerri taldea, Garapen Agentzia eta Ihobe (3) . Horrela, Eusko Jaurlaritzak laguntza ekonomiko eta teknikoa eskaintzen du.

Amaierarik gabeko edo etengabeko elikatzea behar duen prozesua izan arren, TA21ak hasiera bat badu. Ekintza Plana osatu aurretik herri edo hiriaren egoera aztertzen duen Diagnostikoa lantzea beharrezkoa da. Honek, gai guztiak orokorrean hartu eta zeharka aztertu behar ditu, egon daitezkeen arazoak, ahultasunak, aukerak eta potentzialitateak identifikatuz. Egoera errealaren erretratua izan behar du, hemendik aurrera planteatu beharreko ildoak eta helburuak markatzeko baliagarria izateko eta diagnostikatutako ahultasunei irtenbideak emateko. Egoeraren azterketa hau irekia izan behar du eta herritarren parte hartzeari zabalik egon beharko luke.

Ekintza Planak herritarrekin egin beharreko plangintzak dira, udal plenoek onartu beharrekoak. Finean, eta metodologiak planifikatzen duen moduan, epe laburrean lortu ahal diren ekintzez osatutako Planak bultzatu behar dira, lau urtean behin Ekintza Planak berraztertu egin behar baitira. Herritarren parte hartzearen pisua baloratzeko orduan “asko eta gutxi” dela eta momentuko borondate politikoaren arabera dagoela esan genezake.

Behin Ekintza Planak diseinatu eta udal plenoek onartu ondoren, udalerriek Iraunkortasunaren Euskal Udalerrien Sarea osatzen duen Udalsarea21eko kide izateko baldintza bat beteko lukete. Udalsarea21, garapen iraunkorraren alde batera lan egiten duten erakundeak batzeko koordinazio eta lankidetza gune bat izateko sortu zen. Partaideak, Eusko Jaurlaritzako Ingurumen eta Lurralde Antolamendu Saila, ingurumen arloan eskumena duten hiru Foru Aldundietako sailak, Eudel (Euskadiko Udalen Elkartea) eta TA21eko prozesua ezarri duten udalak dira.

1992. urtean, Rio de Janeiroko konferentzian sinatutako txostenaren 28. artikuluak aipatzen du, 1996. urterako herri eta hiriek TA21a martxan jartzeko konpromisoa hartu beharra zutela. 1998. urtean EAEko hiru hiriburuek (Gasteiz, Bilbo eta Donostia) Aalborg-eko gutuna edota plenoan onartutako sostengarritasunaren aldeko deklarazioa sinatuta zuten beste herri batzuekin batera: Getxo, Tolosa, Oiartzun, Arrasate, Billabona,…. EAE mailan, Gasteiz izan da aurrekaria, besteen aurretik ibili dena. Urte honetan bertan, 1998an, ICLEIk TA21 planifikatzeko Gida Europarra argitaratu zuen, ICLEI gida izenez ezaguna (Hewitt, 1998).

Hortik bi urtera, 2000an, Eusko Jaurlaritzaren Ingurumen Departamentuak TA21 inguruko Udaltalde21 proiektu pilotua jarri zuen martxan bederatzi udalerritan: Basauri, Erandio, Santurtzi, Azpeitia-Azkoitia, Legazpi, Zarautz, Laudio eta Amurrio.

Bi urte eta gero, sei Udaltalde21 martxan zeuden eta Udalsarea21 sortu zen 2002ko ekainak 4ko Eusko Jaurlaritzako Gobernu Kontseiluan, udalerrietan Tokiko Agenda 21aren ezarpena errazteko asmoz. Bertan hartutako erabakiaren arabera, 2006. urterako 5.000 biztanle baino gehiagoko herriek diseinatuta eduki beharko luketela euren TA21, indibidualki ala eskualde mailan. Urte honetarako ere, 10.000 biztanle baino gehiagoko herriek, eta 2.012 urterako 5.000 biztanle baino gehiagoko herriek, ingurumen teknikaria izateko beharra ezarri zen. Baina errealitatea bestelakoa izan da. Herriek ez dute behar adineko ahalegin eta aurrekontu ekonomikorik helburu horietara destinatu eta TA21ak teorian bilatzen eta ezartzen dituen helburuetako asko intentzioan soilik geratu dira.

TA21eko planteamenduek udal ekintzetan eta herritarren egunerokotasunean presentzia izateko, derrigorrezkoa da gobernu buruen (tokiko eskalan alkatearena) aldetik benetako konpromiso, borondatea eta gidaritza. Egia da, parte hartzea sustatzen duten TA21 bezalako mekanismoak martxan jartzeak eta herritarrei iritzia eskatzea boterean daudenen kontra bilaka daitekeela, eta era berean, ordezkari politikoen betebeharrak zalantzan jar dezakeela. Tokiko Agenda 21eko planteamenduak eta hauteskundeetan aurkeztutako programa politikoa dikotomia sortzen dute parte hartze mekanismoak martxan jarri diren herri eta hirietan, askotan agintariek euren legitimitatea eta boterearen eragina kolokan dagoela sentitzen dutelarik.

Herritarren parte hartzea bideratzeko zabaltzen diren mekanismoak inolako manipulaziotik kanpo egon behar dute, bai udalaren aldetik eta baita edozein talde edo elkarteren aldetik ere. Gainera, mekanismo hauek aurretik gobernu buruen partetik onartutako politikak eta ekintzak bermatzeko edo justifikatzeko kanpainetatik kanpo geratu behar dute, parte hartze mekanismoen helburua ez baita udal ordezkariek onartutako politikak legitimatzea. Honekin esan nahi da, parte hartze mekanismo ezberdinetatik ateratako ondorio edo proposamenek udal ordezkarien aldetik aurkeztutakoarekin ez dutela zertan bat egin behar eta horiek onartzea edo integratzea, borondate politikoarekin lotu beharko litzatekeela. Askotan, parte hartzera bideratutako prozesuak arazotzat hartzen dira ordezkari politikoen aldetik, herritarrak mekanismo horien bidez euren lan jarduna kritikatu eta ebaluatzeko aukera izango luketelako eta askotan botere galera bailitzan hartzen dutelako.

2.3. UDAL MAILAREN MUGAK HERRITARREN PARTE HARTZE ESKASEKO PROZESU GIDATUEGIETAN.

Eusko Jaurlaritzak, Ingurugiro eta Lurralde Antolamendu Departamentuaren bitartez eta Ihoberen laguntzaz, TA21ak ezartzeko azkeneko urtetan egindako apustua nabarmentzekoa da. Lehendabiziko proiektu pilotuak diseinatu eta martxan jarri zirenetik gaur arte, herri eta hiri askok bereganatu, diseinatu eta martxan jarri dute plan estrategiko hau. Gainera azken hamarkadan ingurugiroa eta sostengarritasunerantz aurrera pausuak emateko aurrekontu partidak nabarmen hazi dira eta maila teknikoan formakuntza emateko ahaleginak biderkatu dira. Hala ere, egoeraren irakurketa azkar eta zabal bat eginez, lortutako emaitzak xumeak dira, bilatu beharreko helburuak anbizio handikoak eta etorkizunekoak diren heinean.

EAEn, TA21 ezarri duten herriek Eusko Jaurlaritzaren diru-laguntzak eta aholkularitza tekniko-praktikoa izan dute. Horrela, esan genezake “goitik” datorren planteamendu bat eta ezarpen fasean udal aurrekontuei berebiziko diru kantitateak suposatu ez diona dela (beste aspektu bat litzateke Ekintza Planak betetzen hastean). Berez, herri askok plangintza hau ezartzeko erabakia hartu izan dute prozesuaren benetako eragina argi eduki gabe. Horrek eramaten gaitu planifikatuegi eta guztiz bideratuta dauden “goitik-beherako” prozesuetara, askotan herrien ezaugarri eta berezitasun propioetan larregi sakontzen ez dutenak. Hori dela eta, tokian tokiko ezaugarri eta errealitate ezberdinak gutxiesten dituzten Diagnostiko eta Ekintza Plan oso homogeneoak aurki ditzakegu herri ezberdinetan. Honek eragin zuzena du herritarren parte hartzeak duen lehentasun eta garrantzian, izan ere, gehiegizko gidaritza duten era honetako proiektuetan beti “goitik” datozen irizpideak gehiago baloratuko baitira. Eskala lokalean emandako zenbait esperientzia eskasen ondorioz, “esquema dirigido, falto de originalidad y poco participativo que ha presentado la realización de estos programas hasta el momento” (Alberdi, 2007), bezalako iritziak aurkitzen ditugu TA21eko plangintzaren inguruan. Diagnostiko eta Ekintza Planak diseinatzeko prozesuetan, kanpoko aholkularitza lanak burutu dituzten kontsultorak parte hartu dute. Honek ere bere eragina izan du plangintzen homogeneotasunean eta herritarren partaidetzarako aspektuan.

Eta etorkizunera begira zer? Udalei lana bakarrik aurrera eramatea dagokienean, diru laguntza gabe, herriko aurrekontuen bidez finantzatzea erabakiko da? TA21 plangintzekin jarraitzeko erabakia hartuko da? Zer gertatuko da Ekintza Planak berritzea tokatzen hasten denean? Beharbada, TA21ek etorkizunerako duten erronka nabarmenena benetako eztabaida soziala ahalbidetzen duten prozesu parte-hartzaile bihurtzea litzateke. Argi dago sostengarritasunaren aferak herritar guztiak biltzen dituela eta parte hartze eta adostasun zabal batean oinarritu behar duela. Ramilo Araujoren arabera (2001), TA21 prozesuak martxan jartzeak kudeaketa eredu parte-hartzaile eta zeharkakoak ezartzeko aukerak sortzen ditu.

Prozesua denboraz oso laburra gerta daiteke, motibazio fasetik Ekintza Plana onartu arteko denbora eskasa izaten da askotan, mezuak eta informazioa herritarrengana heltzeko. Batzuen ustez, hobe da hasierako fasean denbora gehiago erabiltzea, herritarrengana heltzeko aukera izateko eta aurrerago gerta daitezkeen ez ulertuak eta frustrazioak ekiditeko. Baina badira ere, indarrak Ekintza Planetan adostutako ekintzak burutzera bideratu behar direla pentsatzen dutenak. Hori bai, ekintzak aurrera eramateko finantziazio falta izaten da herri-plangintza askotako arazo nagusiena. Kontutan eduki behar da ere, udalek orokorrean dituzten diru-iturriak oso mugatuak direla eta udalerriko lur publiko eta pribatuen berkalifikatze eta urbanizatze operazioekin bestelako ekintzak aurrera eramateko sosak ateratzen dituztela askotan. Puntu honetara helduta, eta kasu hauetan, udalen finantziazio arazoez ohartuta, zein litzateke Lurralde Antolamenduan ardurak dituztenen lana udal gehienen joerak zentzu honetan doazenean?

Bestelako kritikak jasotzen ditu TA21 ezartzeko metodologiak, parte-hartzailetik gutxi izatea leporatzen zaiolako. Gainera, herrietako talde ezberdinen barnean historikoki emandako partaidetza erakundetzen saiatzea salatzen da zenbait sektoreetatik. Era berean, udalaren borondatez aurrera eramaten den prozesua denez, oso bideratuta egotea eta udalari komeni zaizkion gaiak soilik jorratzen direla aipatzen da. Era berean, herri ezberdinetan sortutako gatazkak baretzeko eta manipulatzeko erabili direla aipatzen da, gatazken aurrean jarritako eztabaidarako gune antzuak. Benetako gatazkaren eztabaida, iritzi eta planteamendu trukaketa ahalbidetzen duen esparrua ekiditeko erabili dutela TA21eko prozesua argudiatzen da.

Garrantzizkoa den beste aspektu bat, herritarrek prozesuarekiko duten ezagutza maila aztertzea litzateke. Orokorrean EAEn, TA21eko helburuak eta intentzioak ez dira herritarrengana heldu, eta askotan, ezkutuko prozesuak izan direnaren sentsazioa sumatzen da. Beraz, herritarren partaidetzan oinarritu beharreko prozesu batek ez du metodologiak eta plangintzak ezartzen zizkion etorkizuneko aukerak bete.

Azken honen harira, badira euren kritika zerbait haratago eramaten dutenak, izan ere, udaletatik egindako kudeaketa itxuratzeko propagandarako prozesu bat bezala ikusten dute. Hasieratik, espektatibak ireki eta helburu urriak zituen prozesutzat jo izan da, benetako borondate politikoa izan ez duena. Gainera, TA21 baten eragina eskala lokalean soilik zentratzeko aukerak, ekintza esparrua eta gaiak asko murrizten ditu. Proiektatutako azpiegitura handien pasabide diren herrietan TA21eko prozesuak irrealak izan direla kritikatzen da, prozesuan zehar proiektu horien inguruan jarduteko aukerarik izan ez delako (azkenaldian Abiadura Handiko Trena proiektuaren inguruan adibidez).

Ezarritako TA21 gehienek izan duten ingurugiroarekiko joera ere kritikagarria litzateke. Gizarte eta ekonomi gaiekin lotutako ekintza gutxi planteatu eta burutu dira, eta foroetan sortutako eztabaiden barnean ia ez dira ageri. Honek irakurketa bikoitza izan dezake, alde batetik herritarrek ez dutela ulertu eta barneratu TA21eko prozesu baten barnean bilatu beharreko transbertsabilitatea eta orokortasuna, edo bestetik, agintarien borondate eskasa agerian geratu dela eta herriko problematikak eztabaidarako eta parte hartzerako ireki beharrean, nahiago izan dutela ekintza xume eta bideragarriak burutzea.

Beste zenbait kritiken artean ere, prozesua bultzatzen duten erakundeen jarrera salatzen da. Funtsik gabeko TA21ak ezarri dira EAEko herri askotan, presaka, herriaren azterketa sakonik gabekoak eta partaidetza benetan bilatu eta lortu ez dutenak. Eusko Jaurlaritza eta Foru Aldundiei leporatzen zaie itxuragatik TA21ak ezarri izana, marketing kanpainarako bideratutako base gabeko prozesuak. Herri askotan, inguruko herrien eta udal gaindiko erakundeen inertzia eta udal beraren ezjakintasun osoz TA21eko prozesuak martxan jarri zituzten. Horrela, askoren emaitza eskasak agerian geratu dira, prozesuak baretuz eta toki batzuetan TA21aren atzetik doazen helburuak desagertu direlarik.

TA21eko prozesuak ezaugarri ezberdinetako herri eta hirietan ezartzen ari dira, udal mailako eta udal gaindiko entitateak bultzatuta. Aurrera begira ere, administrazio ezberdinen aldetik, TA21en aldeko apustuarekin jarraituko al da? Ala herriak hankamotz geratuko dira prozedurak ezartzeko egindako esfortzua eta gero?

3. ZERGATIK LANDA EREMUKO TOKIKO AGENDA 21 BEREZIA? TOLOSALDEAKO PROIEKTU PILOTUA.

“Biztanleriari dagokionez dentsitate eta kopuru txikiak dituen arren, landa eremuak azalera handia hartzen du“ (Tolomendi, 2007). Gainera, gizarteak bereziki baloratzen duen kultura eta natura ondarearen gordailu dira landa eremuetako herriak. “Lurralde Antolamenturako Artezpideek ezinbestekotzat jotzen dute landa eremuen idiosinkrasia gordeko duen eta bertan enplegua sortu eta garapen iraunkorra bideratuko duen baldintza egokiak sortzea” (Albizturreko Diagnostikoa, 2006). Biztanleriaren zati erlatibo bat nekazaritza jardunetan aritzen da denbora partzialaz, baserri mistoetan batez ere. Landa eremuetako herrietan parte hartzea sustatzerako orduan aspektu hauei lotutako problematikak kontutan hartu behar dira, lanak ez baitu bestelako gaietarako denbora askorik uzten. Beste oztopo bat bizilekuen dentsitate baxuari lotutako bizitokien sakabanaketa litzateke, komunikazioa asko zailtzen duelako.

Landa eremuetako herri txiketan ingurumen arazoak ez dira oso nabarmenak izaten, are gutxiago hiri eta industria eremuetan erabiltzen diren parametroetatik aztertuz gero. Gabeziengatik, gizarte eta ekonomia arloek garrantzi handia hartzen dute. Udaletxeek baliabide urriak dituzte hirikoen aldean. Orokorrean, idazkaria edo administrari laguntzailea (aguazila tarteko) izaten da lanaldi osoan dagoen udal langile bakarra, eta bestelako behar teknikoak aholkularitza kontratuen bidez betetzen dira. Alkateak eta zinegotziek ere udaletxetik kanpo izaten dituzte beren lanak.

Landa eremuetan aurki ditzakegun baliabide ekonomiko eta teknikoak oso mugatuak dira, horrek erlazioak eta harremanak beharrezkoak izatera darama, eta garai batean auzolanera. Batzutan baliabide ekonomikoak lortzeko gehiegizko urbanizazio prozesuak eman dira. Era berean, honen bidez ere, biztanleria tasa minimo batzuetara heldu nahi da gutxieneko zerbitzu batzuk herrietan mantentzeko.

Tolosaldea eskualdea Gipuzkoako ekialdean aurkitzen da, Urola-Kosta eta Goierri eskualdeek mendebaldeko muga ezartzen dute eta Donostialdeak iparraldekoa. Hegoaldeko muga Nafarroako ipar-mendebaldeko Leitzaldea eskualdeak markatzen du. 347km2 ko eremuan 45.000 biztanle inguru biltzen ditu. Tolosa litzateke eskualde burua.

Mugikortasun ardatz nagusi bi ditu: N-1 (eskualdea ipar-ekialdetik hego-mendebaldera zeharkatzen duena Donostia edota Gasteizerako bidean) eta A-15 (eskualdea iparraldetik hego-ekialdera zeharkatzen duena Donostia edota Iruñerako bidean). N-1 errepideak markatzen duen bidean biztanleriaren gehiengoa batzen da, batez ere Tolosa eta Andoain arteko espazioan, bertan kokatzen diren industria eta herriek etenik gabeko gune urbanizatua osatzen dutelarik. Madril-Irun sare nagusiko trenbideak ere eskualdea zeharkatzen du. Donostiarekiko hurbiltasunak eta loturarako azpiegitura azkarrek eskualdeko jarduerak eta azken urteetan izandako etxebizitza eraikitzeko dinamikak markatzen dituzte.

Ikerketa praktikoan aztertu beharreko lau herriak Tolosaldea eskualdearen mendebaldean kokatzen dira: Albiztur, Alkiza, Bidegoian eta Larraul. Albiztur eta Bidegoian Ernio mendiaren hegoaldean, eta bestetik, Alkiza eta Larraul mendi beraren iparraldean aurkitzen dira. Alde batean eta bestean kokatutako herrien arteko komunikazio bide zuzenik ez dago.

1. Taula: Biztanleria eguneratua lurralde-eremuei jarriki, sexua eta aldaketen osagaien arabera (2004-XII-31eko datuak).

	Biztanleria eguneratua			Berezko mugimendua			Migrazio Mugimenduak
	Guztira	Gizonezkoak	Emakumezkoak	Jaio	Hil.	Haz. Beg.	Etorkin	Emigr.	Migr. Sal.
EAE	2.128.801	1.040.746	1.088.055	19.594	18.684	910	71.559	62.535	9.024
Gipuzkoa	687.153	337.147	350.006	6.789	6.021	768	18.365	17.790	575
Tolosaldea	45.136	22.795	22.342	509	417	92	1.386	1.363	23
Albiztur	295	156	139	4	3	1	6	5	1
Alkiza	287	163	124	6	4	2	12	11	1
Bidegoian	438	247	191	6	3	3	23	18	5
Larraul	167	87	80	4	1	3	3	5	-2

Iturria: Eustat

2. Taula: 2001 urtean, 16 urte eta gehiagoko biztanleria landuna, lurralde-eremuka, jarduera-adarren arabera.

	Guztira	Nekazaritza	%	Industria	%	Eraikuntza	%	Zerbitzuak	%
EAE	862.407	15.319	1,8	236.977	27,5	74.732	8,6	535.379	62,1
Gipuzkoa	291.606	5.073	1,7	91.934	31,5	23.924	8,2	170.675	58,5
Tolosaldea	18.844	458	2,4	6.723	35,6	1.792	9,5	9.871	52,3
Albiztur	125	11	8,8	44	35,2	18	14,4	52	41,6
Alkiza	121	13	10,7	33	27,2	11	9,1	64	52,9
Bidegoian	180	8	4,4	68	37,7	28	15,5	76	42,2
Larraul	59	11	18,6	12	20,3	12	20,3	24	40,6

Iturria: Eustat. Biztanleria eta Etxebizitzen Zentsua 2001. Egileak moldatuta.

3.1. LANDA EREMUKO IZAERARI EGOKITUTAKO PROZESUENTZAKO METODOLOGIA, ORAIN ARTE TOKIKO AGENDA 21 EZARTZEKO GARATU ETA APLIKATUTAKOA EZ BEZALA.

2005eko urtarrilaren 10ean Tokiko Agenda 21 landa eremuetan ezartzeko Landa Eremuko Udaltalde21 proiektu pilotua martxan jarri zen, aipatutako Tolosaldeko lau herriz osatuta.

Proiektu pilotu honen helburua bikoitza da; alde batetik lau herri hauen ezaugarrietara moldatutako TA21 prozesua martxan jartzea eta ingurumen kudeaketa iraunkorra ezartzea, eta bestetik, landa eremuko aspektuak kontuan hartuta prozesu hauek landa espazioetara egokitzen dituen metodologia bat garatzea eta txosten bat betetzea. TA21eko esperientziek argi utzi dute modelo hiritarrak ezin direla landa espazioetara extrapolatu, besteak beste, esparru hauetan garrantzi handiagoa bereganatzen dutelako gai ekonomiko eta sozialek, ingurumenari dagozkion gaien gainetik. “La Agenda rural en Tolosaldea (…) Parte del reconocimiento de la dejación que hasta ese momento habían tenido las Agenda 21 iniciadas en el País Vasco, de marcado carácter urbano, a pesar de la gran cantidad de municipios vascos con características rurales, lo que obligaba a adaptar la metodología hasta ahora utilizada de manera que diera respuesta y contribuyera de manera eficaz al desarrollo sostenible de estas localidades” (Alberdi, 2007). Hori dela eta, Albiztur, Alkiza, Bidegoian eta Larraulek osatutako landa eremuko Udaltalde21 pilotuak bertako izaerari egokitutako metodologia garatu nahi du, landa eremuetako errealitateei egokitzen den metodologia, orain arte Tokiko Agenda 21 ezartzeko garatu eta aplikatu den metodologia ez bezala.

Herrietan Tokiko Agenda 21a ezartzeko eta udalerri ezberdinen arteko esperientzia eta informazioa trukatzeko eratzen dira Udaltalde21 izeneko lan taldeak. Beste helburu bat badute ere, errekurtsoak konpartitzea eta ekintza hauetara dedikatutako diru partidak murriztea. Lau udalek ez zuten dirurik jarri behar izan proiektu piloturako, %100eko diru laguntzak eta Ihoberen aholkularitza teknikoa jaso baitzuten.

Proiektuaren funtsa “herri txukun, bizi, eta juxtu bat garatzen lagunduko duen herri plan bat taxutzea, herritarren partehartzea integratuz” da (Behin-betiko diagnostikoak, 2005). Tokiko Agenda 21 prozesuaren bidez, datozen urteei begira herriek hartu beharreko jarduna antolatu nahi da. Bi berezitasun nagusi biltzen ditu: alde batetik, herritarren artean modu parte hartuan adostutako ekintzak jasotzen direla eta bestetik, gaur egungo eta etorkizuneko belaunaldientzako herri txukun eta bizi bat lortzearen helburua, hau da, iraunkortasun irizpideak herrian txertatzea.

Herri bakoitzari dagokion aurre-diagnostiko bat lantzen da, herriko eragile ezberdinei egindako elkarrizketa eta informazio iturri ezberdinetako datu objektiboetan oinarrituta. Hasierako fase honetan udal ordezkariak eta herritarrak elkarrizketatu ziren herriarekiko eurek duten ikuspegia ezagutzeko eta iturri ofizialetan oinarritutako datu bilketarekin hasi zen. Lehendabiziko zirriborroak udal ordezkari eta teknikarien hausnarketa eskatu zuen eta hauek egindako ekarpen eta proposamenekin Bigarren zirriborro bat atera zen. Horrekin, Herri Batzarrera deitu ziren herritarrak, bigarren zirriborroko gai esanguratsuenak tratatzeko. Foro horretan egin ziren ekarpenekin eta berrikusketa berri batekin Behin-behineko diagnostikoa lortu zen.

Diagnostikoa onartuta, Ekintza Plana definitzeko lanak hasi ziren, hau da, hurrengo lau-bost urtetan herrian burutu beharreko ekintzen txosten estrategikoa, Herri Planean bihurtuko dena. Herri Batzarraren bidez, Batzorde Operatiboak eta herritarrak egindako proposamen guztien artean lehentasunak ezarri ziren. Herrietako Ekintza Planak udalbatzako plenoek onartu egin zituzten, eta bide batez, Aalborg-eko Gutuna eta Euskal Herriko Jasangarritasunerako Konpromisoa sinatu zuten. Horrela, lau herriak Udalsarea21ean parte hartzera sartu ziren.

Tokiko Ekintza Planaren eta udal gaindiko beste Plan eta Programen arteko uztarketa ere bilatzen da esperientzia eta metodologia honekin. Diagnostikoaren eranskinetan herri ezberdinetan eragina izan dezaketen plangintza ezberdinen aplikazioak aipatzen dira, besteak beste, Landa Garapen Plana edota Landa Turismoa Garatzeko Plana.

Proiektua 2005ko urtarrilean hasi zen eta 2006ko apirilean lau herrietako Ekintza Planak onartuta zeuden. Eusko Jaurlaritzaren aholkuz, prozesuak ez du 18 hilabete baino gehiago iraun behar (Ekintza Plana onartu arte), proiektu pilotuan urtebetera mugatu zena. Orain arte emandako pausuak, laburbilduta:

- Hitzarmenaren sinadura: 2005eko urtarrilean sinatu zen Larraulgo udaletxean.

- Herritarrei prozesuaren berri ematea: triptiko informatiboa eta alkatearen gutuna, gutunontzi berdea, kultur ekitaldietan informazioa banatu, herriko afari eta jaietan teknikariak parte hartu izan zuen.

- Diagnostikoa egitea (I. zirriborroa): honekin batera hainbat herritarrekin elkarrizketak egin ziren eta informazio iturri ezberdinetatik datuak bildu ziren. Herritarren iritziak diagnostikoan islatuta geratu dira.

- Diagnostikoaren lehen zirriborroaren aurkezpena udalerrietan: lehendabizi udal ordezkari eta teknikariei pasa zitzaien ekarpenak egiteko, txosten berria (II. Zirriborroa), herritarren eskura jarri da.

- Lehenengo Herri Batzarra(2005eko uztailean).

- Herritarren proposamenak jasotzeko zozketa: proposamenak jasotzeko saiakera.

- Ekintza Planaren zirriborroa lantzea (2005eko urrian).

- Bigarren Herri Batzarra (2005eko abenduan).

- Behin-betiko Ekintza Plana onartzea: Herri Plana. Lehentasunak erabaki ziren herritarren aldetik.

- Herri Planaren lehen berrikuspena (2007ko apirila eta maiatzean, Alkizan izan ezik): herritarren aldetik Herri Planaren berrikuspena eta aldaketak planteatzeko aukera izan dute. Hauteskunde garaian egin ziren.

Herrietan parte hartzea bideratzeko modu ezberdinak jorratu dira, eta ez soilik Herri Batzarren bidez. Iritziak eta proposamenak bideratzeko erak zabalduz, herritar gehiagorenak jasotzeko asmoa zegoen. Gainera, aurrez aurre modu zuzenean (Herri Batzarretan kasurako) gauzak esateko ohitura edo nahia ez zutenek, bestelako formak izan zituzten euren iritziak kontutan hartzeko (buzoia, elkarrizketak, zozketak, posta elektronikoa). Aurreneko momentutik parte hartzera prest daudenei azaldu zioten bilera horien mugak, hau da, Herri Batzarra proposamenak plazarazteko zela, eta ez erabakiak hartzeko, izaera kontsultiboa soilik izango zuela.

Diagnostikoak lantzen dituen aspektu ezberdinetatik sei-zortzi bat aukeratu eta Herri Batzarrean landu ziren. Herritarren parte hartzea eta ekarpenak hobekien erantsi dezakeen gaiak izan ziren batez ere. Elkarrizketetan jasotako iritziak kontrastatzeko aukera izan zuten teknikariek. Etxebizitzaren gaia, baserriaren oraina eta etorkizuna, ekonomia, errepideak eta autoen abiadura, zahartze prozesua eta horrelakoak errepikatu ziren lau herrietan.

Diagnostikoen txostenak eskematikoak dira, iritzi zehatzak eta gaiei lotutako datuak azaltzen dituzte, irakurterrazak bihurtuz. Txostenekin batera datozen eranskinek informazio osatzen dute. Argi dago udalerri barneko norma eta planek eta udalerriz gaindiko planek herrietan eragina dutela, eta irakurketa zailtzen eta luzatzen duten arren, Diagnostikoek hauek biltzea beharrezkoa da. Era berean, herritarren parte hartzea prozesuan zehar bermatzeko txostenean jasotako informazioa herritarrentzat erakargarria izan behar du.

Diagnostikoek jorratzen dituzten gaiak laburbilduz, honako bost ideiak azpimarratzekoak dira:

• Garapen urbanistikoaren inguruko eztabaidaren beharra.

• Azpiegitura sozialak eta batez ere adinduei zuzendutako zerbitzuen beharra.

• Landa eremuko eskolen garrantzia.

• Nekazaritza eta baserriaren galera, eragina paisaian eta ekonomia jarduerak dibertsifikatu beharra.

• Herritar gazteak erakartzea.

Bigarren Herri Batzarrerako deialdia zabaldu zen herrietan, Ekintza Planetako ekintza ezberdinak eztabaidatzeko eta lehentasunak ezartzeko asmoarekin. Bilera hauetan herritarren aburuz lehenetsi beharreko jarduerak adostu ziren, Behin-betiko Ekintza Planetan agertzen den moduan.

3.2. TA21EN JARRAIPENA ETA EBALUAZIOA PARTE HARTZEAN OINARRITU EKINTZA PLANAK AURRERA ERAMATEKO.

Udalen aldetik prozesuarekiko balorapen oso positiboa egiten da. Hala ere, Ekintza Planen jarraipena eta ebaluazioa Tolomendiren esku uzten dute (proiektu pilotuaren konbenioak argitzen zuen moduan). Urteroko Herri Batzarrak deitzea aurreikusita dago ere, urte horietan zehar Ekintzak Planek izandako bilakaera herritarren artean ezagutzeko eta eztabaidatzeko. Hauek, ezarritako lehentasunak berrikusteko, egindako lanen balorapena egiteko eta beharrezkoa balitz bestelako ekintzak Herri Planari eransteko balio izango dute. Prozesu osoan gertatu izan den bezala, berrikuspenetarako Tolomendiren erreferentzia garbia da.

Udal ordezkarien aburuz, tarteka (lau-sei urtetik behin) berritu beharreko prozesua litzateke, egoera aldatzen den heinean beharrak ere aldatzen direlako. Gainera, aurreko prozesuan parte hartu ez zutenen iritziak biltzeko beharrezkoa delako.

Herri hauetan ez dago teknikaririk ez giza baliabiderik ebaluaketarako programa eta metodoek behar duten denbora erabiltzeko. Hala ere, herri txikietako baliabide urriak ikusirik, indarrak ekintzak bultzatzera eta Plana aurrera eramatera bideratu behar direla pentsatzen dute askok. Eusko Jaurlaritzatik bultzatutako Mugi21 TA21eko kudeaketa programak lan handia eskatzen du, datu asko sartu behar direlako. Gestio guzti horiek Tolomenditik egin behar izan dira proiektu pilotuan, udalek ezin izan dutelako lan karga hori hartu. Jaurlaritzari datuak igortzeko balio du, azkenean datu basea baita, horrela datuak hobeto sistematizatu daitezke eta herrien emaitzen arteko konparaketak egin. Herri handietan, udaletan Departamentu ezberdinak izanda baliteke era honetako programak funtzionalak izatea baina udal txikietan momentuz ez da asko sakondu, ez baitzaio funtzionaltasun handirik ikusten eguneroko lanean. Mugi21, akzesorio bat litzateke, “goitik” ezarri eta eskatzen den kudeaketarako baliabidea. Mugi21 edota adierazleen inguruko informaziorik ez dute herrietan eta hauekiko ezjakintasunean aurkitzen dira.

Balorazioa egiterako orduan kontutan izan behar da ere, prozesuan zehar ezarritako lehentasunak eta udalak dituen egiteko aukerak gauza ezberdinak direla, udalaren esku ez baitago ekintza guztiak egiterik eta gehienetarako diru laguntzak beharrezkoak izaten direla.

3.3. HERRI ETA UDALETAN ERROTU GABE, HERRITARREN ERAGIN SINBOLIKOA IZAN DUTEN PROZESU KONTSULTIBOAK.

Tokian tokiko errealitatea, ohitura, gatazka, beharrizan eta aukerek herritarren parte hartzea baldintzatzen dute. Herri Batzarrak puntualki antolatzeko eta gai konkretuen gaineko herritarren partaidetzarako ohitura badago herri batzuetan, nahiz eta orokorrean oso mugatua izan. Herritarren arteko harremanak, nahiz eta kasu askotan elkarrengandik sakabanatuta dauden auzoetan bizi, zuzenak izaten dira eta ohiko topaguneetan ematen dira: taberna, sozietatea, eliza, eskola,…

Aztertutako landa TA21 prozesuari dagozkion dimentsio parametroak eta ezaugarri orokorrak hauek dira:

- Partzialki orokorra, herrietako gai gehienak jorratu dira.

- Gonbidapen bidezkoa.

- Gizabanakoen parte hartzean oinarrituta (herritarrak).

- Kudeaketa Tolomendiren esku geratu da. Etorkizuneko kudeaketa eztabaida fasean legoke.

- Funtzio kontsultiboa izan du, azken erabakia udal ordezkarien esku egon baita.

- Prozesu baten barnean (TA21), momentu zehatz batzuetara murriztutako parte hartzea eman da.

- Herritarren parte hartzeak eragin sinbolikoa izan du, baina aurrerantzean benetakoa izateko aukerak aurreikusten dira.

- Prozesuak ekarri dituen onuren artean, herritarren aldetik herriko gaiekiko interesa handitu dela aipa daiteke.

- Parte hartzeak eskatzen dituen berdintasuneko harremanak ez dira eman herri guztietan. Zenbait Herri Batzarretan bertako udal ordezkarien ahotsa nabarmendu da.

- Komunikaziorako gune eta medioak indartu dira, udal eta herritarren arteko harremana errazteko.

- Herrietan orokorrean, erreferentziazkoak dira pertsonak prozesuan inplikatu dira.

Partaidetzarako zabaltzen diren TA21 bezalako prozesuetan adin ezberdinetako jendea biltzeak iritzi aberatsagoak eta ezberdinak jasotzea ahalbidetzen du. Horretarako kontutan eduki beharreko baldintzak dira bilerak deitzeko ordua eta tokia. Honek, herritar guztiak berdintasunean parte hartzeko aspektuetako bat. Dena den, herritarren inplikazioarekin batera, udal ordezkarien eta batez ere alkatearen borondate garbia funtsezkoa da prozesuaren bidez bilatzen diren helburuak lortzeko.

Martxan jarritako mekanismo hauek izaera kontsultiboa dute, eta udal ordezkariek eman nahi izan dioten garrantziaren araberako pisua izan dute herrietako aspektu eta ekintzak erabakitzeko orduan. Horrela, nahiz eta Herri Batzarrak herritarren iritziak eta ekarpenak jasotzeko erabili, azken erabakia udalen esku geratu izan da eta onartutako Ekintza Planak udalen aldetik proposatutakoak izan dira.

Herrietan hartutako iritzi ezberdinek kanpotik herrietara bizitzera doazen “kanpotarrek” herriarekiko hartzen duten jarrera ez dela egokiena uste dute, askok ez baitira herrietako gaietaz arduratzen ezta egunerokoan parte hartzen ere. Hala ere, herriko gaietan berton jaiotakoak baino gehiago inplikatzen diren “herritar berriak” aurki daitezke udalerri guztietan, herri giroan dinamikotasuna eragin dutenak. Integrazioa eta herri kontzepzioa bezalako aspektuak oraindik jorratu beharreko gaiak direla azpimarra daiteke. TA21 prozesuan zabaldutako Herri Batzarrei dagokionez, denetarik egon zen lau herriok osatu zuten proiektu pilotuan. Herri batzutan kanpotik etorritako jendeak ez zuen bileretan parte hartu eta ez zuen iritzirik eman, eta beste batzuetan Herri Batzarrera hurbildutakoen gehienak ez ziren herrian jaiotakoak. Batzorde Operatiboan aritu ziren teknikarien arabera, zailena gazteak erakartzea izan zen (etxebizitzaren gaia jorratzen ez bazen behintzat). Orokorrean, herriko guraso eta adineko jendeak parte hartu zutela nabarmentzen dute.

Dikotomia bat sortzen zaigu herri hauetako biztanleek, bai bertokoak eta bai kanpotarrak, azaltzen duten jarrerarekiko. Izan ere, herri batzuetan kanpotarrak herriko gai zehatz batzuetan bertokoak baino gehiago inplikatzen diren bitartean beste herri batzuetan kontrakoa gertatzen da. Are gehiago, kanpotarrak normalean hiri esparruetatik alde eginda landa herrietan bizitzeko hautua hartzen dutenean, espazio urbanoetako zenbait ohitura eta parte hartzerako dinamika barneratuta izaten dituzte. Horrek eragiten du herrietan kultur mugimendua sortzea eta herritarren artean harremanak zabaltzea. Bestalde, herriko dinamikekin inplikatzen ez direnak izango ditugu, etxebizitza lo egiteko soilik erabiltzen dutenak.

Albiztur, Alkiza, Bidegoian eta Larraulen egindako elkarrizketen arabera, prozesuan parte hartu duten herritarren zati nabarmenena, udalerriko bestelako ekintzetan esku hartzen du. Honek esan nahi du, normalean herriko bizitzan sortutako talde eta ekimenetan parte hartzen dutenetatik kanpo, prozesuak ez duela bestelako herritarrak erakarri. Etorkizunera begira, herritarren partaidetzan sakontzeko asmorik balego, kontutan hartu beharreko aspektua litzateke. Izan ere, parte hartzerako mekanismoak zabaltzeak ez du automatikoki jendea erakartzen; ostera, indarrean dauden mekanismoen funtzionamendua eta eragin maila egokia bada, horiek aprobetxatu eta potentziatu behar dira, bestelako bide berriak zabaltzeko beharrik izan gabe. Azkeneko honekin batera, landa herri hauetako ezaugarrietara (formatu, denbora, tokia) eta ohituretara moldatutako mekanismoak bultzatzea oso interesgarria litzateke. Herritar guztien parte hartzea bermatzeko bidean, formatuak eta planteamenduak ireki eta dibertsifikatu behar dira. Herri kontzepzioa garrantzi handia duen eremu hauetan herritarren aurrez aurreko presentzian oinarritutako mekanismoak funtsezkoak dira (horrela eman baitira orain arte eta errotuta daudelako ezarrita dauden herrietan), baina bestelako prozedura osagarriei bidea zabaldu behar zaie. Honekin, partaidetzarako eremuak eta formatuak dibertsifikatuz, parte hartzeko aukera herritar guztiengana zabaldu behar da.

3.3. METODOLOGIA EZBERDINAK...BAINA ANTZEKOAK.

Proiektu pilotuan aplikatutako metodologia eta 2000. urtean Ihobek (EAEko herri askotan aplikatutakoa) argitaratutakoaren arteko aldea ez da oso nabarmena. Landa eremuko herrien errealitatera egokitzen den plangintza da. Prozesuaren hasieran osatutako Batzorde Operatiboak erabilitako metodologiari etengabeko ekarpenak egin dizkio. Landa eremuko proiektu pilotu honetan ohiko metodologiarekin, Ihobek 2000. urtean argitaratutako “TA21 Euskadiko udalerrietan garatzeko gida praktikoa”, bilatzen ziren helburuak bilatzen dira ere, baina metodologia honek landa herrietako errealitateetara egokitzea du helburu. Bi metodologien arteko aldeak datozen puntuetan ikus daitezke:

- Motibazioa eta planifikazioa fase berean eman dira.

- Landa eremuko errealitateari egokitzeko interpretazioak burutu dira.

- Inkestarik ez da egin, elkarrizketak burutu dira. Honek, informazio kuantitatibo eta kualitatiboa izateko aukera ematen du. Gainera, elkarrizketatuak prozesuan murgiltzeko balio dezake.

- Diagnostikoa lantzeko, Herri Batzar bakarrerako deialdia egin da.

- Herritarrak, balio ez duten parte hartzerako bileretara ez dira deitu. Jendea larregi ez “erretzeko” ahalegina egin da.

- Diagnostikoen eranskinek azterketa aberasten dute eta errealitateak ezagutzeko beharrezkoak dira.

- Beste ekimen eta plangintzak batzeko perspektiba luzatzen du, nahiz eta orokorrean ez lortu.

Proposatutako metodologiak izan dezakeen eragina eta aplikazio maila ondorengo prozesuetan ikusteko aukera egongo da, bai Tolosaldean bertan ezarritako herrietan edo baita Arabako landa herri txiki ezberdinetan ere.

4. HERRI-PROZESU OROKOR ETA PARTE-HARTZAILEAGOETAN SAKONDU BEHARRA. ONDORIOAK.

Proiektu pilotua izanik, %100eko finantziazio izan du Gipuzkoako Foru Aldundia, Ihobe eta Itsasmendikoiren aldetik. Aspektu hau, dirurik jarri behar ez izatea, funtsezkoa izan zen proiektua planteatzerako orduan lau herriok emandako baiezko erantzunean. Lau herriotan onartutako Ekintza Planak betetzen ari dira eta lehendabiziko urtean egindako lanak herritarrek ebaluatzeko, herri bilerak antolatu dira. Ekintzen betetze maila zuzenki lotuta dago bestelako Administrazio mailetatik jasotzen dituzten diru laguntzetara, batez ere Gipuzkoako Foru Aldundiak eskaintzen dituenei.

Egia da baita ere, udalerri guztietan TA21arenganako ezjakintasunetik abiatu zirela baina udal batzuen eta besteen jarrerak agerikoak dira, izan ere, batzuek irekitasun eta borondatea azaltzen duten bitartean beste batzuen itxitasuna eta inertzia nabarmena da. Orduan, zertarako murgildu honelako prozesu batean? Beharbada inertzia eta diru laguntza gehiago lortzeko itxaropena zutelako.

Jarraipen eta ebaluaketaren bidez konprobatuko da planteatutako ekintzen betetze maila. Horrek argi erakusten du sostengarritasunean eta herritarren parte hartzean oinarritutako prozesu hauen atzean udal ordezkarien borondate politiko garbia egon behar duela. Prozesu honek herritarrengan sortutako itxaropenak ebaluatzeko ere, bete diren ala ez jakiteko, jarraipenerako bileretan jasoko diren iritziak funtsezkoak bihurtzen dira.

Udal ordezkari batzuen iritziz, prozesua ezartzeko egindako esfortzuek ez dute espero zuten emaitzarik jasotzen ari, izan ere, ekintza ezberdinak aurrera eramateko diru laguntza zabalagoak espero zituzten. “Orain zuoi tokatzen zaizue!” adierazpena jaso genuen elkarrizketa baten, Gipuzkoako Foru Aldundiari erreferentzia eginez, ekintzak aurrera eramateko herri txikiek beharrezkoak dituzten diru laguntzen ingurukoa. Beste batzuen arabera, orain arte lortutako diru partidak, Ekintza Plana garatu izateagatik izan dira eta Foru Aldundiaren aldetik jasotako erantzunak positiboagoak bihurtu zirela aitortu ere.

Tolosaldea mailako herri txikietan, eta gure kasuari dagozkion lau udaletan, Tolomendiren erreferentea erabatekoa da. TA21eko prozesuak ezartzen hasi zirenetik, ardura gehienak bideratu ditu, batzuetan prozedura beraien eskuetan soilik zegoenaren irudia emanez, udalek lan gehienak delegatu eta Landa Garapenerako Agentziaren esku utzi baitituzte.

Era berean, lehendabiziko momentutik landa herri txikietan TA21eko metodologia ezartzeko helburuarekin lan egin dute Udaltalde21eko teknikari eta aholkulariek. Hasieratik planteatu ziren helburuetariko bat lurraldean eragina duten plangintza ezberdinak lotzea izan zen. Hala ere, plangintza ezberdinen arteko transbertsabilitatea ez da lortu, nahiz eta TA21 prozesuan udal gaindiko programak kontutan izan. Antzeko metodologia eta gaiak erabili eta tratatzen dituzten plan askoren gainjartze garbia antzematen da, herri txikien jardunak zailduz. Gainera, herri hauek udal gaindiko plangintzetan izan dezaketen eragina minimoa da. Funtsean, herri hauen eta beste estamentu batzuen arteko harremana diru laguntzen tramitaziora laburtzen da. Horregatik, Tolomendi bezalako udal gaindiko agentzia baten lana eskertu eta funtsezkotzat jotzen dute, entitateen eskala ezberdintasun nabarmen hori gainditzeko. Dena den, plangintza guztiak, TA21 barne, bat etorri behar dute eta hori ahalbidetzen duen zeharkako planak beharrezkoak dira, tratatzen duten gai eta eragin eskalei dagokionez (Arau Subsidiarioak, Landa eremuak Garatzeko Planak, Lurraldearen Zatikako Planak).

Orokorrean esan genezake, TA21eko prozesuek momentuz ez dutela eragin nabarmenik izan udal eta herritarrengan. Metodologia bat ezartzen du, lan zehatz batzuk exijitzen ditu, herritarren eta udal ordezkarien konpromisoa eta borondatea behartzen du, baina hau dena gutxi garatu da orain arte, herrietan errotuta ez dagoela esan genezake. Gainera, prozesu hauen garapenari dagokionez, etorkizunera begira zalantzak dira nagusi. Orokorrean herrietan pozik azaltzen dira TA21eko prozesuarekin, behinik behin herritarren iritziak entzuteko balio izan duelako, baina batez ere kontutan hartzen dute euren aurrekontuetatik diru partidak bideratu behar izan ez dituztela. Udal ordezkariei egindako elkarrizketetan, diru laguntza gabeko prozesua aurrera eramango luketenaren hipotesia luzatzean, denek aitortzen dute egoera horretan zaila litzatekeela prozesuan murgiltzea. Hala ere, lau herri hauek osatu duten proiektu pilotutik kanpoko Tolosaldeko bestelako herrietan izandako esperientziek kontrakoa adierazten dute, herri txikiak izanik ere, diru laguntza xumeagoekin ekin diote prozesuari eta aspektu ekonomikoa ez da aitzakia izan, edo arazo nabarmenena behintzat.

Herri guztietan jasotako iritzien arabera, ezarpena eta garapenean herritarren iritziak entzuteko aukera da prozesuak duen gaitasun handiena. Argi geratu da ere, herrietako ordezkariek bestelako bizilagunekin biltzeko duten dinamika edo ohitura ezberdina dela udalerri denetan, batzuetan maiztasun handiagoz batzeko borondatea dagoelarik. Hori bai, herri guztietan bat datoz etorkizunera begira herria zelakoa izan beharko litzatekeen inguruko eztabaida zabaltzea beharrezkoa dela aitortzean. Etorkizuneko herri eredua herritar guztien artean erabakitzearen apustua egiten dute. Era berean, erabaki garrantzitsuak behar dituzten gaiak azaltzen direnean, modu parte hartu batean adosteko konpromisoa dute, Arau Subsidiarioak kasurako. Hauek, hizpide izan dira parte hartze bileretan eta TA21eko prozesu osoan zehar. Horregatik aitortu daiteke, azken urteetan herri hauek bizi izan duten etxebizitza politika kontutan hartuta, eraikuntza “masiboak” burutu eta gero, TA21eko prozesuak berandu iritsi direla.

Nabarmena da Albiztur, Alkiza, Bidegoian eta Larraulek aldaketa sakonak sufritu dituztela azken hamarkadan, eta batez ere azkeneko bost urteetan. Urtetan izandako biztanleria galera geratu eta herritarrak berreskuratzen ari dira, batez ere etxebizitza politikan oinarrituta. Herrietako erdiguneetan etxebizitza berri asko eraiki dira, bai bertoko gazteentzat zuzenduta eta baita kanpotarrentzat ere. Tolosaldeko landa herri hauetan presio urbanistikoa nabaria da, lurraren prezioan eta lur jabedun askoren espekulazio ahaleginetan eragina izan duena.

Udalsarea21ean egotearen aspektu positiboak aprobetxatu egin behar dira. Ezaugarri eta arazo beretsuko herrien arteko sinergiak lantzeko balio dezake, esperientziak trukatu eta elkarrengandik ikasteko. Hirien arteko elkarlan eta komunikazio espazio hauek garrantzitsuak badira, baliabide urriak dituzten herrietarako are beharrezko bihurtzen dira. Eraginkortasuna eta informazioaz aparte, prozesu beraren etengabeko hobekuntza bilatuko litzateke sinergia hauekin, parte hartze mekanismoei ere zuzendutako helburuak izanik.

Prozesuen bilakaera eta ebaluaketa lanak Tolomendiren esku egon dira Ekintza Planaren lehendabiziko urtean. Tolomendiren esku geratu da Mugi21 sistemaren kudeaketa, Udalsarea21eko bileretan lau herriotako ordezkari izatea, ebaluazio lanetarako Herri Batzarrak egitea eta aholkularitza eta programazio gaietan aritzea.

Kontutan hartu behar da, proiektu pilotukoak Tolosaldea mailan TA21 ezarrita zuten landa herri bakarrak zirela. Prozesu gehiagoren ezarpenek bestelako eskenatoki batera garamatzate, non garapen agentziak ezin izango duen herri txiki guztien jarraipen tramiteek exijitzen dituzten burokrazia lanak burutu. Baliabideak ere eskasak direla argi dago, beraz, planteamendu orokor berri bat beharrezkoa da. Udalen esku gero eta lan ardura gehiago uztea aukera bat litzateke, edota udalen ekarpen ekonomikoa gero eta nabarmenagoa izatea, beharrezkoak izango diren teknikarien soldataren zati bat ordaintzeko, ezinezkoa baita udal teknikariek lan karga hori hartzea. Batzuen arabera, lau-bost herri bakoitzeko teknikari bat izatea izan daiteke bide bat, beste langile konpartitu baten figura gero eta nabarmenagoa izango dela nabarmenduz. Aurrerantzean hausnartu beharreko gaia da, Foru Aldundia eta Eusko Jaurlaritzaren borondatea ere kontutan hartzekoa izango da, finantziazio nagusiena bere gain hartzen ez badute oso zaila litzatekeelako prozesuarekin behar bezala jarraitzea. Dena den, urte hauetan zehar, landa eremuetako herrietan Tolomendik hartu duen eskarmentua eta udalekiko hurbiltasuna berebiziko garrantzia izan beharko luke erabakian.

Teknikarien presentzia herrietan derrigorrezkoa da, udalek TA21eko prozesua bere egin dezaten eta ez kanpoko zerbitzua izango balitz bezala. Ekintza Planak onartu zireneko urtebete pasatuta, udalek martxan jarritako plangintzak barneratu ez dituztela argi geratu zen. Beraz, egunerokotasuna eta teknikarien presentzia beharrezkoak dira udalek prozesuak bere egin dezaten. TA21 plangintzaren helburuetako bat ez da udalen zerbitzu batean bihurtzea, baizik eta lan egiteko modu berri bat bezala hartzea.

Jorratu beharreko gaiei dagokionez, sostengarritasunak barneratzen dituen hiru espazioei garrantzia eman behar zaie, kontutan hartuta landa eremu hauetan ingurumenari dagozkion aspektu asko bigarren maila batean geratzen direla, behintzat gune urbanoetako parametroekin alderatzen baditugu. Hala ere, hirurak lantzea ezinbestekoa da, gaur egun landa eremuko herri hauek duten bizi baldintzak hobetzeko eta lurraldearekiko oreka mantentzeko garapen bidea egokiena izateko. Urbanizazio berriei lotutako kontsumo (lurra, ura, energia, …) eta mugikortasunaren (eguneroko mugimendu pendularrak) handitzea kontrolatu beharrekoak izango dira etorkizunean.

Herri txiki hauek duten lanerako dinamikan ez dago ezberdintasun nabarmenik lan sail edo tratatu beharreko tematika ezberdinen arteko arduretan. Honek, herritarren partaidetzarako zabaltzen diren esparruen izaera orokorra errazten du, herriko gai guztiak tratatzeko aukera ematen duelako. Horregatik, hiri edo herri handietako udal estamentuetan bereizi daitezkeen departamentu ezberdinetako elkarlan eza, herri txiki hauetan gainditzen da. Hala ere, TA21 lau herriotan planteatu den moduan, ez ditu gai guztiak orokortasunean tratatu. Herriko etorkizunean berebiziko garrantzia dituzten Arau Subsidiarioen gaineko hausnarketarik ez da barneratu prozesuan zehar, nahiz eta ateratako helburuen arteko bat berau izan, AASSen gaineko erreflexio orokor bat egitea alegia. Udal ordezkari ezberdinen iritziz, jorratu beharreko tematika litzateke eta aurrerantzean modu parte hartuan tratatzeko konpromisoa hartu dute.

TA21eko prozesuak herrietan ezarri zirenetik udalen aldetik komunikaziorako bide berriak irekitzeko dinamikak positiboki baloratu behar dira. Udal ordezkarien aldetik hartutako konpromezuak ere herritarren parte hartzea zabaltzearen bidetik ulertu behar dira. Hala ere, informazio eta komunikazio bideak zabaltzeak ez du herritarren parte hartzeko eskubidea bermatzen, informazio izatea esku hartzearen lehendabiziko urratsa baino ez baita. Bestetik, Herri Batzarren bidez proiektu pilotuan izan diren dinamiken ondorioak Ekintza Planetan batu dira, beti ere herritarren iritziak kontsultiboak izan direlarik, udalaren esku utziz azken erabakia. Hala ere, orokorrean bilera horietatik ateratako ideia gehienak kontutan hartu izan dira. Zentzu horretan, sakontzeko lanak beharrezkoak dira, herritarren parte hartzea ahalik eta zabalena izateko.

Proiektu pilotuaren bidez landu zen metodologia, bestelako landa herrietan aplikatzen ari da orain. Funtsean, ez du aldaketa nabarmenik aurkezten hirietara eta herri handietara zuzenduta dauden metodologien aldean. Hiri edo herri handietako eskemak errepikatzen dira hein handi batean baina eskala txikiago batean eta udal gaindiko entitateen diru laguntzen premiarekin.

Metodologia zurrunik ezin da ezarri, herri bakoitzaren ezaugarrietara egokitutakoa izan behar duelako, zailena gauzak sinplifikatzea baita. Aurrera begira, herritarren parte hartzean sakontzeko aukera ematen duen ekimena litzateke TA21, beti ere udal ordezkarien borondatea bide hori hartzen badu, herrien etorkizuna bertoko biztanleek erabaki behar baitute.

5. BIBLIOGRAFIA.

AJANGIZ, Rafael (2005): “Herritarren parte-hartzea Europako toki-gobernuetan: zenbait ikasbide”. UZTARO, 53. alean, 85-96 orrialdeetan. Bilbo.

ALBERDI COLLANTES, J.C. (2007): “Agenda 21 Local, un instrumento para el desarrollo rural” Eria aldizkarian. Universidad de Oviedo, Departamento de Geografía.

BARCENA, I.; IBARRA, P. eta ZUBIAGA, M. (editoreak) (2000): Desarrollo sostenible: un concepto polémico. 280 orrialde. Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua, Bilbo.

BLAS, Asier; IBARRA, Pedro; ASKUNZE, Carlos (2006): La participación: estado de la cuestión. Lan-koadernoak 39, Hegoa. 42 orrialde. Bilbo.

BLAS, Asier (2005): “Demokrazia parte-hartzailea: ezkerraren helburu berria?”. UZTARO, 53. alean, 119-129 orrialdeetan. Bilbo.

FERNANDEZ, M. (2005): “Propuestas de mejora en la participación ciudadana de los procesos de planeamiento municipal. Hacia una definición de criterios para ampliar el alcance de la participación en los procesos de planeamiento” hitzaldia “Jornada sobre urbanismo y participación ciudadana” jardunaldiaren barruan. Bakeaz. Bilbo (2005/12/15).

GALDOS URRUTIA, R; RUIZ URRESTARAZU, E. (2005): “El camino hacia la sostenibilidad en el País Vasco. La Agenda 21 en Vitoria-Gasteiz” Geographicalia aldizkaria, 48. alean, 77-99 orrialdeetan. Universidad de Zaragoza, Departamento de Geografía y Ordenación del Territorio.

GALLEGO, A.; FERNANDEZ, M.; FELIU, E. (2005): “Criterios generales para la planificación de procesos participativos”. Cuadernos Bakeaz, 68. alean. Movimientos sociales, Bakeaz. Bilbao.

GARCIA COMAS, J. (2005): “Participación ciudadana y urbanismo, una realidad. Lecturas desde la legislación catalana”, Bakeazek antolatutako “Jornada sobre urbanismo y participación ciudadana” mintegian, Bilbo (2005/12/15).

HEWITT, N. (1998): Guía Europea para la Planificación de las Agenda 21 Locales. Cómo implicarse en un plan de acción ambiental a largo plazo hacia la sostenibilidad. ICLEI eta Bakeaz. Bilbo.

IBARRA, P. (2006): “Participación y poder: de la legitimación al conflicto” Demokrazia ernaberritzen: herritarren parte hartze modu berriak kurtsoko txostenean. EHUko Udako Topaketak. Gernika.

IHOBE (2000): “Tokiko Agenda 21 Euskadiko udalerrietan ezartzeko eta garatzeko gida praktikoa”. Ingurumen Jarduketarako Sozietate Publikoa, Ihobe. www.ihobe.es

PARTE HARTUZ (2006): “Mapa de experincias de participación ciudadana en los municipios del País Vasco. Resumen de resultados”. www.partehartuz.org

RAMILO ARAUJO, M. C. (2001): “De la sostenibilidad ambiental a la transversalidad de las políticas públicas. La Agenda Local 21 en Vitoria-Gasteiz: Logros y retos”. Inguruak,31. alean, 121-137 orrialdeetan. Euskal Soziologia Elkartea, Deustuko Unibertsitateko Zientzia Politikak eta Soziologia Fakultatea eta EHUko Soziologia Departamentua.

TOLOMENDI (2007), Tolosaldeko Landa Garapen Agentzia www.tolomendi.net

Oinarrizko lantaldea (2005): Tokiko Agenda 21eko herrietako dokumentuak: Diagnostikoak, Ekintza Plana, Diagnostikoen eranskinak, lehen eta bigarren Herri Batzarretako ondorioak.
Oinarrizko lantaldea (2006): Landa eremuetan TA21 prozesuak ezartzeko metodologia proposamena (argitaratu gabea).